بهبود پورتال

مجله علمی ـ پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان‌

دوره دوم‌، شماره بیست‌وششم و بیست‌وهفتم‌

پاییز و زمستان 1380، صص 162 ـ 145

                                         تحلیل و سنجش درجه تمرکز و پراکنش‌

                                    شاخص‌های بهداشتی ـ درمانی شهر اصفهان‌

                                                           دکتر مهین نسترن‌[1]

چکیده‌

تعادل فضایی در توزیع مراکز عملکردی شاخص‌های بهداشتی ـ درمانی‌، زمینه‌دستیابی به سلامت‌، آسایش و زیبایی شهری (که مقدمات توسعه پایدار شهری‌هستند) را فراهم می‌آورد. نابسامانی در توزیع منطقه‌ای شاخص‌های بهداشتی ـدرمانی و کمبود منطقه‌بندی مناسب‌، باعث دوری برخی از محلات شهر اصفهان‌از عدالت اجتماعی گردیده است‌. در این پژوهش ضمن به تصویر کشیدن عدم‌تعادل در توزیع فضایی شاخص‌های کالبدی ـ فضایی‌، کادر بهداشتی ـ درمانیو...، راهکارهای دستیابی به وضع مطلوب و توزیع بهینه شاخص‌ها و زمینه‌های‌مناسب محرومیت‌زدایی در این خصوص را ارائه نموده‌ایم‌.

             در این مقاله از روشهای تحقیق استقرایی‌، پیمایشی و تحلیلی بهره جسته‌ایم‌.هدف کلی نمایاندن عدم تعادل در توزیع خدمات و امکانات و هدف ویژه‌، ارائه‌راهکارهای مناسب برای دستیابی به وضع مطلوب است‌. مناطق 2 و 9 اصفهان ازحیث جمیع شاخص‌ها در بالاترین حد محرومیت و مناطق 1، 3 و 5 از نظر توزیع‌نماگرها از سرانه بسیار خوبی برخوردارند.

             جامعه آماری این تحقیق شهر اصفهان و واحد آماری آن را «مناطق دهگانه‌شهر اصفهان‌ » تشکیل می‌دهد. آمار مورد استفاده مربوط به سال 1375 و 1380است‌. این موضوع در جغرافیای پزشکی‌، جغرافیای شهری‌، برنامه‌ریزی شهری وطراحی شهری کاربرد گسترده‌ای دارد.

واژه‌های کلیدی‌

تعادل فضایی‌، منطقه‌بندی‌، عدالت اجتماعی‌، توسعه پایدار شهری‌، عدم تعادل‌،درجه تمرکز، برنامه‌ریزی شهری‌، نماگرهای بهداشتی ـ درمانی‌.

مقدمه‌

به‌منظور دستیابی به عدالت اجتماعی رعایت اصول مربوط به تعادل فضایی و پراکنش‌معقول خدمات شهری‌، امری است الزامی که باید بیش از پیش مورد توجه برنامه‌ریزان‌شهری و منطقه‌ای قرار گیرد. به‌منظور نیل به این هدف و انجام یک پژوهش علمی وکاربردی‌، نگارنده موضوعی که بتواند از یک‌سو تازگی داشته و از سوی دیگر مورد نیازجامعه باشد را انتخاب و با استفاده از روشهای آماری متناسب و طی مراحل ذیل موردبررسی دقیق و تحلیل علمی قرار داده است‌.

                                این پژوهش بیشتر متکی بر پیمایش میدانی است‌، اما قبل از هر فعالیت میدانی‌،ضمن مراجعه به اداره کل بهداشت و درمان استان اصفهان و دانشگاه علوم پزشکی‌،آخرین آمار موجود از سازمانهای ذی‌ربط اخذ گردید. این آمار پس از کنترل میدانی وبهنگام‌سازی مورد پردازش اولیه قرار گرفته است‌.

                                مشکل اساسی این آمار عدم انطباق آدرس دقیق مراکز بهداشتی ـ درمانی و اداره‌کل بهداشت و درمان استان اصفهان بر منطقه‌بندی مشترک شهرداری و مرکز آمار ایران وسازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اصفهان‌، به‌منظور استفاده از آمارهای تکمیلی این‌سازمانها بوده است (نقشه 1 و 2). نگارنده به‌منظور شاخص‌سازی‌، تحلیل تعادل فضایی‌و سنجش درجه عدالت اجتماعی در این زمینه‌، ناچار به ساماندهی و کدبندی مجدداطلاعات آماری اخذ شده‌، منطبق بر منطقه‌بندی شهرداری گردیده تا بتواند تحلیل‌اصولی‌تری از موضوع ارائه نماید.

                درک بهتر توزیع شاخص‌های بهداشتی‌ـ درمانی و تحلیل نحوه پراکنش این‌شاخص‌ها، گذر از ارقام مطلق و خام را طلب می‌کند و بهره‌گیری از سرانه‌ها و نماگرهای‌ساخته شده از فضاهای کالبدی و بهره‌وران امکانات فیزیکی و غیرفیزیکی است‌. بدین‌منظور، ساخت نماگرهایی که ارتباط معقول متغیرهای مرتبط را میسر سازد از طریق‌تبیین و تعیین سهم جمعیت بهره‌بردار، در سطح هر واحد جغرافیایی‌، امری است که دربرنامه‌ریزی شهری و ناحیه‌ای‌، کاربرد گسترده‌ای دارد، لذا پس از ساخت شاخص‌های‌مرتبط‌، تحلیل و سطح‌بندی آن با استفاده ترکیبی از آمار توصیفی و تحلیلی انجام گردید وجایگاه ساکنان هر منطقه در نظام بهره‌برداری از نماگرهای بهداشتی ـ درمانی تعیین شد،سرانجام با نمایاندن عدم تعادل‌ها، میزان همبستگی متغیرها نیز به تصویر کشیده شده‌،راهکارهای دستیابی به تعادل فضایی و توسعه شهری پایدار، مورد طرح و بررسی قرارگرفته است‌.

تحلیل شاخص‌های بهداشتی ـ درمانی‌

امروزه کمیت و کیفیت بهداشت‌، درمان و تأمین سلامت افراد جامعه و بالا بردن‌بهداشت فردی و اجتماعی‌، از مهمترین شاخص‌های پیشرفت و اعتلای فرهنگی هرکشوری به‌شمار می‌آید و میزان موفقیت برنامه‌های توسعه ملی نیز، تا اندازه زیادی درگرو دستیابی به هدفهای این بخش است‌.

                                هر چه میزان و کیفیت شاخص‌های بهداشتی در یک جامعه بیشتر باشد و توزیع وپراکنش این شاخص‌ها نیز متعادلتر و مناسبتر باشد، رفاه نسبی و سلامتی بیشتری وجودخواهد داشت‌. از همین‌رو، در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران‌، نیز این موضوعمورد توجه بوده‌، در بند 12، اصل سوم و اصل چهل و سوم به تأمین بهداشت و درمان‌اشاره کرده‌، آن را جزو وظایف دولت به‌شمار آورده است‌. لذا انجام مطالعه‌ای عمیق که‌بتواند نارساییهای بهداشتی مناطق مختلف سطح شهر اصفهان را به نمایش بگذارد،می‌تواند مشکلات و نارساییهای موجود در سطح مناطق را با روشهای آماری بیان‌نموده‌، با ارائه راه‌حلها، از مشکلات ناشی از عدم تعادل در توزیع خدمات بهداشتی‌ ـدرمانی بکاهد و بحران را در سطح جامعه به حداقل ممکن کاهش دهد. شاخص‌های‌متفاوتی برای دستیابی به وضعیت بهداشت در سطح شهر اصفهان‌، به تفکیک موردبررسی قرار گرفته که به‌طور جداگانه به بررسی هر یک از آنها می‌پردازیم‌.

1ـ پراکنش بیمارستانها در سطح مناطق شهری اصفهان‌

با توجه به پژوهشی که اکنون در پیش رو دارید، در حال حاضر، جمعاً 25 واحدبیمارستانی با زیربنایی بالغ بر 316 هزار متر مربع‌، در سطح شهر اصفهان موجود است‌.در کل شهر اصفهان به‌طور متوسط برای هر 000 50 نفر یک واحد بیمارستانی وجوددارد. از مقایسه تعداد بیمارستانها در نمودار 1 در سطح مناطق دهگانه شهر اصفهان‌درمی‌یابیم که بیشترین تعداد بیمارستان مربوط به منطقه 1 (با 8 بیمارستان‌) و کمترین آن‌نیز مربوط به منطقه 2 می‌باشد که در این منطقه هیچ بیمارستانی وجود ندارد (جدول 1).

                                همچنین از مقایسه وسعت بیمارستانها در سطح مناطق مختلف نمودار 2 به این‌نتیجه می‌رسیم که وسعت بیمارستانهای منطقه 5 با داشتن فقط 3 بیمارستان‌، بیش ازمناطق دیگر و حتی بیشتر از منطقه 1 که بیشترین تعداد بیمارستان را دارد، بوده است‌.یعنی جمع زیربنای 3 بیمارستان منطقه 5، نزدیک به 3 برابر 8 بیمارستان منطقه 1بوده‌  است‌.

از آنجا که یکی از اهداف مهم در برنامه‌ریزی شهری‌، رسیدن به تعادل و توازن در سطح‌همه مناطق شهری است‌، لذا باید برنامه‌ریزی مناسب‌، برای استقرار و ایجاد بیمارستان‌در قسمتهای محروم شهر صورت گیرد.

                                بنابراین مشاهده می‌شود که تعادل و توازنی در پراکنش بیمارستانها در سطح شهرو سطح زیربنای آنها وجود ندارد و بیشتر تراکم بیمارستانها در اطراف بافت قدیم شهر،به‌ویژه مناطق 1 و 3 می‌باشد و اگر خطی به موازات خیابان خیام تا قسمت بالا و پایین‌نقشه شهر، رسم کنیم‌، در می‌یابیم که تقریباً در قسمت غرب شهر، هیچ‌گونه بیمارستانی‌وجود ندارد (نقشه 3). این نحوه پراکنش واحدهای بیمارستانی‌، ما را در برنامه‌ریزیهایآتی برای این شهر، هدایت و راهنمایی می‌نماید و از آنجا  که بیمارستانها، دارای نقش وکارکرد فرامنطقه‌ای (مناطق شهری‌) هستند، لذا به دلیل عدم پراکنش صحیح آنها،روستاها و شهرهایی که در قسمت غرب اصفهان قرار دارند، برای دسترسی به‌واحدهای بیمارستانی (به دلیل عدم وجود بیمارستان در این قسمت‌) مجبور به مراجعهبه مرکز شهر و در نتیجه‌، ایجاد مشکلات ترافیک‌، آلودگی صوتی‌، آلودگی هوا و... درمرکز شهر می‌گردند.

2ـ تعداد و سرانه تخت بیمارستان‌

تعداد کل تخت بیمارستانی موجود در سطح شهر اصفهان‌، 4717 تخت می‌باشد که به‌این ترتیب به ازای هر 268 نفر در سطح کل شهر، یک تخت بیمارستانی وجود دارد. ازمقایسه تخت بیمارستان در سطح مناطق دهگانه در می‌یابیم که‌:

1ـ سرانه تخت بیمارستان در همه مناطق شهری یکسان نیست و توزیع آن نامتعادل می‌باشد.

2ـ در منطقه 2 به دلیل عدم وجود بیمارستان‌، تخت بیمارستانی نیز وجود ندارد.

3ـ در منطقه 8 ، به ازای هر 1608 نفر یک تخت بیمارستانی وجود دارد و در منطقه 10نیز به ازای هر 1318 نفر یک تخت بیمارستانی وجود دارد، لذا سرانه تخت بیمارستانی‌به جمعیت در این دو منطقه‌، در مقایسه با سایر مناطق‌، از همه کمتر است و کمبودبیشتری در این دو منطقه‌، مشهود است‌.

4ـ بهترین وضعیت از نظر سرانه تخت بیمارستانی‌، مربوط به منطقه 1 (بیشترین تعدادبیمارستان را نیز دارد)، است (جدول 1).

3ـ تعداد و سرانه کارمندان بیمارستانی (پزشک‌، پرستار و پرسنل درمانی‌)

از مجموع 7889 نفر نیروی انسانی موجود در بیمارستانهای سطح شهر، در مجموع5037 نفر کارمندان اداری ـ خدماتی‌، 1888 نفر پرستار و 964 نفر پزشک می‌باشند. اگرسرانه نیروی انسانی را در سطح مناطق شهری اصفهان بررسی نماییم‌، به نتایج ذیلدست می‌یابیم‌:

1ـ در سطح شهر اصفهان‌، به ازای هر 4014 نفر یک پزشک بیمارستانی وجود دارد. دراین میان‌، منطقه 1 به دلیل داشتن بیمارستان بیشتر، به ازای هر 234 نفر یک پزشک‌بیمارستانی دارد. مناطق 3 و 5 نیز از نظر میزان بهره‌مندی از پزشک بیمارستانی دررتبه‌های دوم و سوم قرار می‌گیرند.

2ـ از نظر تعداد پرستار بیمارستانی نیز منطقه 1، وضعیت مناسبتری نسبت به سایرمناطق دارد و به ازای هر 170 نفر، دارای یک پرستار می‌باشد. در حالی که متوسط‌نسبت پرستار به جمعیت در سطح شهر اصفهان بالغ بر 2000 نفر می‌باشد. مناطق 8، 9 و10، هم از نظر تعداد پرستار و هم از نظر تعداد پزشک بیمارستانی از میانگین شهر،پایین‌تر و وضعیت نامساعدتری دارند. در منطقه 2 نیز به دلیل عدم وجود بیمارستان‌هیچ‌گونه کارمند بیمارستانی (اعم از پزشک و پرستار و...) وجود ندارد.

                                همچنین در سطح کل بیمارستانهای شهر اصفهان‌، به ازای هر پزشک‌، کمتر از2  پرستار وجود دارد. در حالی که در سطح شهر اصفهان‌، به ازای هر پزشک‌، 7 نفرپرستار وجود دارد.

4ـ وسعت و سرانه کاربریهای بهداشتی ـ درمانی در سطح شهر اصفهان‌

محاسبات انجام شده نشان می‌دهد که شهر اصفهان با برخورداری از 390322 متر مربع‌کاربری بهداشتی ـ درمانی جمعاً به ازای هر صد نفر، 318 مترمربع زیربنای فضای‌بهداشتی ـ درمانی دارد. یعنی به ازای هر نفر 3.1 متر مربع سرانه کاربری بهداشتی‌(سرانه بیمارستان‌، آزمایشگاه‌، داروخانه و...) وجود دارد و این در حالی است که‌استاندارد کشوری سرانه کاربری بهداشتی ـ درمانی‌، 1.7 متر مربع است (10 . ص‌76). باتوجه به اینکه در سطح شهر اصفهان این سرانه‌، 3.7 مترمربع برای هر ساکن شهری‌(بالاتر از حد استاندارد) است‌. این نکته حایز اهمیت است که این کاربری به‌صورت‌متعادل در سطح شهر اصفهان توزیع نشده است (جدول 1).

5ـ سرانه پزشک در سطح مناطق شهری اصفهان‌

نسبت پزشک به جمعیت یکی از شاخص‌های توسعه است‌. این شاخص در هر کشور ومنطقه‌، متفاوت و متغیر است‌. به گفته دکتر بیطرف (رئیس سابق سازمان نظام پزشکی‌کشور)، در حال حاضر به ازای هر 1275 نفر در کل کشور، یک پزشک وجود دارد(اخبار  شبکه 1 سیمای جمهوری اسلامی ایران‌، 1379.5.2). این در حالی است که درسطح شهر اصفهان به ازای هر 1097 نفر، یک پزشک (اعم از عمومی و متخصص‌)وجود دارد و این مسأله نشان می‌دهد که وضعیت کلی شهر اصفهان‌، از نظر تعداد پزشک‌،مناسب‌تر و مساعدتر از متوسط کل کشور است‌. البته در بعضی منابع و اسناد سازمان‌مدیریت و برنامه‌ریزی رقم 1000 نفر در مقابل هر پزشک را به‌عنوان رقم استاندارد مطرحمی‌نمایند که اگر ما به این رقم استناد کنیم‌، متوسط شهر اصفهان پایین‌تر از آن خواهد بود.

                                تعداد کل پزشکان در سطح شهر اصفهان‌، 1421 نفر است که از این تعداد،267 نفر دندانپزشک‌، 671 نفر پزشک متخصص و 483 نفر پزشک عمومی می‌باشند.سرانه پزشک در هر منطقه‌، به نسبت جمعیت‌، در جدول 2 به تفکیک آمده است‌. سرانه‌

استاندارد تعداد جمعیت در مقابل هر دندانپزشک 5000 نفر است‌. در حالی که در شهر
اصفهان به ازای هر 4742 نفر یک دندانپزشک وجود دارد. یعنی تقریباً تعداددندانپزشک در سطح شهر، متناسب با تعداد جمعیت می‌باشد. اما اگر به جدول 2 ونمودار 4 توجه کنیم در می‌یابیم که این شاخص‌، از نظر میزان بهره‌مندی از دندانپزشک‌،از توزیع و پراکنش صحیح و مناسب در سطح همه نقاط شهری برخوردار نیست‌. یعنی ازده منطقه شهری اصفهان در 5 منطقه شهری‌، دندانپزشک بیشتر از میانگین شهر اصفهان‌است و 5 منطقه دیگر، وضعیت نامساعدی دارند. در منطقه 7 به ازای هر 47 هزار نفر،در منطقه 8 و 9 به ازای هر 32 هزار نفر، در منطقه 2 به ازای هر 24 هزار نفر و در منطقه‌10 به ازای هر 21 هزار نفر یک دندانپزشک وجود دارد که این رقم‌ها از رقم متوسط شهراصفهان و همچنین رقم استاندارد، فاصله بسیار زیادی دارند. در حالی که مناطق 1، 3، 4، 5 و6 از نظر سرانه مطلوب‌تر از شهر اصفهان و استاندارد ملی می‌باشند. لذا همان‌گونه که بیان‌کردیم در سطح شهر اصفهان کمبود تعداد دندانپزشک وجود ندارد، بلکه نحوه توزیع وپراکندگی آنها در سطح مناطق شهری‌، با مشکل و عدم توازن روبه‌رو می‌باشد (نمودار 4).

                                از نظر تعداد پزشک عمومی و متخصص همان‌گونه که ذکر گردید، به ازای هر1097 نفر یک پزشک وجود دارد، اما توزیع آن در سطح مناطق متناسب نیست‌.به‌طوری که منطقه 9 پزشک متخصص ندارد، در حالی که در منطقه 3 تراکم تعداد پزشک متخصص به حدی است که به ازای هر 369 نفر یک پزشک متخصص وجوددارد. در منطقه 1 نیز به ازای هر 540 نفر یک پزشک متخصص وجود دارد. بجز این دومنطقه (1 و 3)، میزان بهره‌مندی بقیه مناطق از نظر پزشک متخصص‌، کمتر از میانگین‌شهر (یعنی 1886 نفر در مقابل هر پزشک متخصص‌) می‌باشد.

                                پراکنش تعداد پزشک عمومی نیز در سطح شهر، نشان‌دهنده توزیع نامتعادل ونامناسب آن می‌باشد. به‌طور متوسط در شهر اصفهان به ازای هر 2621 نفر یک پزشک‌عمومی‌، وجود دارد. به این معنا که میزان بهره‌مندی مناطق 1، 2، 3 و 6 از پزشک‌عمومی‌، کمتر از میانگین می‌باشد. لذا هم تعداد پزشک عمومی و هم متخصص‌، توزیع‌و پراکندگی مناسبی در سطح مناطق شهری ندارند.

                                بنابراین‌، آنچه در بررسی این شاخص در شهر اصفهان مهم است‌، این است که‌اگر جمع پزشک عمومی و متخصص را با متوسط کشور مقایسه نماییم به این نتیجه‌می‌رسیم که سرانه بهره‌مندی شهر اصفهان مناسب‌تر از سطح ملی است‌.

                      جدول 2ـ توزیع امکانات بهداشتی ـ درمانی مناطق شهری اصفهان‌، سرانه‌سازی بر اساس جمعیت سال 1375

مأخذ: پیمایشهای میدانی و پردازشهای آماری و بهنگام‌سازی و شاخص‌سازی از: مهین نسترن ـ بر اساس آمار خام اداره کل بهداشت و درمان استان اصفهان‌)