نگاهی به عملکرد جهادسازندگی‌ در زمینه عمران روستایی‌ - محمد عفتی

چکیده‌

یکی از فعالیت­های عمده جهادسازندگی در زمینه محرومیت­زدایی از روستا، انجام طرح­های مختلف عمرانی در روستاهای کشور بوده است. به منظور مستندسازی فعالیت­های جهادسازندگی در عرصه عمران روستایی، فعالیت­های این نهاد در سراسر کشور جمع­آوری و در بانکی تحت عنوان بانک عمران روستایی نگهداری می­شود. براساس اطلاعات جمع­آوری­شده از عملکرد واحد عمران روستایی جهادسازندگی، در کل استان­های کشور از میان نوع پروژه­های اجرا شده سه پروژه برق، آب و راه روستایی، دارای بیشترین میزان پروژه اجرا شده در مناطق روستایی بوده است. بررسی تعداد پروژه­های اجرا شده به تفکیک استان­های کشور نشان می­دهد که گرچه استان خراسان دارای بالاترین میزان فعالیت عمران روستایی بوده است ولی محاسبه نسبت پروژه به تعداد روستاهای هر استان حاکی است که استان یزد دارای بیشترین میزان بوده است. تحلیل و مقایسه فعالیت­های عمرانی جهادسازندگی به تفکیک مقاطع مختلف نشان می­دهد که جهادسازندگی تا قبل از سال 1362 تقریباً بیشتر فعالیت­های عمرانی مربوط به روستا را انجام می­داده است و رویکرد عمده جهادسازندگی در این برهه از زمان رفع محرومیت از مناطق روستایی بوده است.

 

مفاهیم‌ کلیدی‌: جهادسازندگی/ عمران روستایی/ جهادسازندگی (عملکرد).

 

مقدمه

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال  1357 عمران و آبادی روستاها وارد مرحل جدیدی شد، بسط عدالت اجتماعی، تقلیل نابرابری­های اجتماعی و اقتصادی، محرومیت­زدایی از مناطق روستایی، توجه به مشارکت­های مردمی، بهره­گیری از نیروی انسانی بالقوه­ای که درجوامع روستایی وجود داشت ورد توجه و اهتمام نظام جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت.هم چنین، دگرگونی سازمانها و نهادهای اداری – سیاسی موجود و درگیر در امر عمران روستایی، از یک سو و توجه و چاره­اندیشی برای مسائل پیچیده و متنوع روستایی همراه با ضرورت فراهم آوردن امکانات لازم برای سامان بخشیدن به درهم ریختگیهای اجتماعی – سیاسی از سوی دیگر ، شدیداً احساس گردید. به همین جهت با تشکیل نهادهایی چون هیئت­های هفت نفره واگذاری زمین، مشاعهای روستایی مراکز خدمات روستایی و عشایری، جهاد سازندگی، شوراهای اسلامی، خانه همیار، و ورود کمیته امداد امام خمینی به روستاها، تلاش گردید که به بهبود وضعیت اجتماعی – اقتصادی و بهداشتی روستائیان کمک گردد، این برنامه­ها برخلاف برنامه­های قبل از انقلاب که از الگوی رشد اقتصادی پیروی میکردند عمدتاً مبتنی بر الگوی پاسخ به نیازهای اساسی و با هدف توزیع مجدد منابع و رفع محرومیت شکل گرفت .لذا جهاد سازندگی از جمله نهاد های بود که در فضای فرهنگی – ارزشی حاکم بر انقلاب اسلامی و عرصه اداری کشور، پا به عرصه وجود نهاد و راستای جهت گیری نظام اسلامی، ماموریت های جدید و سنگینی را بر عهده گرفت

این تشکیلات که به فرمان امام خمینی (ره) در سال 1358 به ­وجود آمد، در عمر سازمانی خویش تحت تاثیر عوامل مختلف، فراز و نشیب­های زیادی را طی کرده است. حضور این نهاد در عرصه­های مختلف همچون فعالیت­های عمرانی برای محرومیت­زدایی از روستاها، خودکفایی در ابعاد مختلف بخش کشاورزی و نیز حضور مقتدرانه در ستادهای پشتیبانی، رزمی و مهندسی جنگ تحمیلی، همراه با تغییرات ساختاری و رفتاری گوناگون بوده است. در این مختصر سعی خواهیم کرد خلاصه­ای از فعالیت­های جهادسازندگی را درعرصه عمران روستایی توصیف کنیم. این فعالیت­های عمرانی که حاصل 23 سال تلاش جهادگران دراقصی نقاط کشور بوده است در مجموعه­ای تحت عنوان بانک فعالیت­های عمران روستایی جهادسازندگی جمع­آوری و ثبت شده است. آنچه دراین مقاله می­آید خلاصه­ای از اطلاعات استخراج شده از این بانک است که درقالب یک پروژه[1][2] تحقیقاتی توسط مرکز تحقیقات وبررسی مسائل روستایی در سال 1385 انجام شده است. لازم به ذکر است که تلاش شده تا تمامی اقدامات جهادسازندگی درعرصه عمران روستایی با کمک کارشناسان طرح وبرنامه و واحد عمران کلیة شهرستان­های کشور جمع­آوری و مستند گردد، اما به علت عدم ثبت و مستندسازی فعالیت­های سال­های نخست شکل­گیری جهاد، جمع­آوری آنها ممکن است همراه با نواقصی بوده باشد؛ لذا اطلاعات جمع­آوری شده ممکن است شامل تمامی فعالیت­های جهادسازندگی در زمینه عمران روستایی نباشد. امید است مورد استفاده قرار گیرد .

 

 

مروری بر ادبیات موجود درزمینه عمران روستایی درایران[2][3] :

عمران[3][4] در لغت به معنی آبادانی و آمایش ( سرزمین آرایی ) آمده است و در تعریف عبارت است از نظم نسق دادن به امور به منظور تعقیب هدفی خاص . هدف کلی از اجرای عمران ، بهبود کیفی و کمی زندگی مردم و جوامع می باشد و در نهایت آنچه که از عمران بیشتر مورد نظر باشد ؛ توسعه ؛ است ،

در فرهنگ عمید[4][5] کلمه ؛ عمران ؛ به ضم عین به معنی آباد کردن ، آبادی و آبادانی معنا شده است و از این لحاظ کلمه عمران همراه با ؛ آبادی ؛ است و در بعضی موارد نیز بجای آبادی و آبادانی بکار می رود البته صرفنظر از معنی لغوی و مفهموم آن بین مردم . دانشمندان علوم مختلف و پژوهشگران ، تعاریف گوناگونی از کلمه ؛ عمران ؛ کرده اند و هر گروه عمران را به صورتی معنا و تعریف می کنند ، اولین بار اصطلاح عمران به سال 1948 در کنفرانس تابستانی کمبریج که در زمینه مسائل مربوط به اداره امور آفریقا برگزار شد ، مطرح گردید ، این اصطلاح معادل عبارتLanduse بهره برداری از زمین ) قرار گرفت و به تصویب شرکت کنندگان در کنفرانس رسید ، شرکت کنندگان در این کنفرانس برای توجیه لغت عمران نسبت به تعریف زیر اتفاق نظر داشتند: 

“جنبش در بهبود شرایط زیستن با همکاری جدی و در صورت امکان با ابتکار افراد یک جامعه ، در صورتی که ابتکار خود به خود و با استفاده از وسایل لازم در جهت برانگیختن ذوق و شوق مردم حاصل نشود ، عمران مسئولیت بهبود اوضاع را به عهده می گیرد[5][6]  “

منظور از مسئولیت در این تعریف عبارتست ازفعالیتهای عمرانی و ملی که در زمینه عمران روستایی صورت  می گیرد . در کنفرانس بهبود اوضاع اجتماعی در سالهای بعد که دانشگاه کمبریج تشکیل داد بار دیگر در مورد یافتن تعریفی جامع برای ؛ عمران ؛ بحث و مناظراتی مفصل آغاز شد و سرانجام با تغییری جزئی این تعریف را که در کنفرانس مالایا مطرح شده بود پذیرفتند ، این تعریف عمران را بدین نحو توجیه می کند :

“عمران یعنی بهبود شرایط زندگی دریک واحد اجتماعی با همکاری و ابتکار افراد همان اجتماع”

 “در اوایل 1970 به علت نارساییهایی که در اصطلاح عمران وجود داشت ، اصطلاح توسعه مطرح گردید ، گروهی از محققین ، توسعه را معادل عمران تلقی می کنند اما عمران بیشتر بر تحولات فیزیکی و تا حدودی اقتصادی تاکید دارد ولی توسعه علاوه بر آن تحولات فکری ، فرهنگی و اجتماعی را در بر می گیرد و به عبارتی دیگر همه چیز را به شکلی تحت تاثیر قرار می دهد ، از جمله بر گسترش تواناییهای انسان ، ارتقاء حیثیت و منزلت او ، فراهم آوردن شرایط بهره مندی او از سلامت ، دانش ، آزادی و مشارکت خلاقانه در تمشیت امور خود و جامعه در کنار رشد و توسعه اقتصادی تاکید دارد [6][7] . عمران روستایی ، امروزه ، در پویش سامان بخشی به تحولات و برنامه ریزی رشد و توسعه ، کانون گرایشها و چشم انداز نگرشها گردیده ، به گونه ای که دهه دوم توسعه با اولویت و جهت گیری در این زمینه آغاز گشته است . عمران روستایی بر ایجاد تحول و توسعه در تمام سطوح و اقشار اجتماعی و بر عموم زمینه های عملیاتی مرتبط و تاکید دارد و تغییر و تکامل در نظامهای اجتماعی و سازماندهی امور جامعه را ضروری می داند . کنفرانس بانک جهانی در سال 1975 عمران روستایی را چنین تعریف می کند [7][8] :

“عمران روستایی عبارتست از یک استراتژی برای اصلاح وضع اقتصادی و اجتماعی گرههای خاص از مردم است که قشرهای فقیر جامعه به شمار می روند ، هدف عمران روستایی ، نوکران جامعه روستایی و خارج کردن آن از انزوا و پیوند دادن آن به بخشهای مدرن اقتصاد ملی است”  درپی کنفرانس فوق در سال 1975 سمیناری تحت عنوان شیوه های عمران روستایی در آسیا تشکیل شد و مفهوم زیر را برای عمران روستایی تعریف نمود [8][9] : عمران روستایی فرایندی است شامل افزایش مداوم توانایی مردم روستاها برای کنترل بیشتر محیط خود و توام است با توزیع عادلانه تر منافع حاصل از این کنترل . سمینار مذکور با این تعریف بر سه مطلب اساسی زیر تاکید دارد :

1- عمران روستایی را باید با دید وسیعتری در نظر گرفت چون تنها توسعه کشاورزی و اقتصادی مناطق روستایی نبوده ، بلکه شامل عمران به معنی عام آن است و تمام امور زندگی روستایی اعم از اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی و سیاسی را در بر می گیرد .

2-  عمران روستایی با این مفهوم فرایندی است که باید به طور مداوم توان ذهنی روستاییان را برای کنترل بیشتر محیط خود افزایش دهد تا آنها بیش از پیش به صورت شروع کننده و کنترل کننده تغییرات درآیند ، نه آنکه همواره فقط نقش تابعی باشند از یک متغیر .

3-  توزیع عادلانه منافع حاصل از پیشرفتهای فنی و مشارکت هر چه بیشتر قشرهای فقیرتر که از پیشرفتهای فنی بهره کمتری می برند ، موضوعی است که باید به طور جدی و قاطع در برنامه های عمران روستایی مد نظر باشد [9][10] .

در همین سمینار برای یحث و بررسی عنوان گردیده که آیا چاچوب و سیاست های مشخص در عمران روستایی کشورهای آسیایی وجود دارد ؟ و آیا از این چارچوب و سیاستها پیروی گردیده ؟ و سرانجام ، آیا اصولا تفکری به صورت سیستماتیک به عمران روستایی شده است ؟در همین زمینه ولی از دیدگاهی دیگرکامرون کلارک [10][11] می گوید :

عمران روستایی به معنای وسیع کلمه عبارت از دگرگونی در جامعه روستایی است ، این دگرگونی نه تنها روشهای تولید و سازمانهای اقتصادی جامعه را شامل می گردد بلکه امور زیربنایی ، سیاسی و اجتماعی آن و هم چنین مناسبات اعضای جامعه را با یکدیگر در بر  می گیرد ،

کامرون کلارک هم چنین اعتقاد داردکه ؛ عمران یکپارچه[11][12] استراتژی مناسب دستیابی به عمران روستایی است ، استراتژی مزبور با برخورداری از حمایت و پشتیبانی تجارب میدانی قوی ، بر این فرض استوار است که تنها با مشارکت یکپارچه روستاییان است که می توان به عمران یا توسعه پایدار دست یافت [12][13]  . لازمه اساسی طرح عملیاتی مزبور در یک قالب ؛ یکپارچه ؛ عبارتند از [13][14] :

2- تامین منابع ؛ اشتغال ؛ پربازده ، درآمدهای بیشتر و ماهیتی رضایتمندانه تر برای کل محرومان جامعه و نه الزاما برای کشاورزان

2- توزیع عادلانه تر منافع مادی و غیر مادی تولید و فراهم کردن زمینه های لازم برای دسترسی برابر به خدمات و تامین اجتماعی

3- مشارکت کامل روستاییان در فعالیتهای عمران روستایی در فرایندهای مربوط در مراحل مختلف تصمیم گیری و …

4- مدیریت منطقی و بهتر مناطق طبیعی بویژه منابع طبیعی قابل تجدید

نعاریف دیگری نیز برای عمران روستایی قائل شده اند که از نظر ماهیت چندان اختلافی با یکدیگر ندارند . در پاره ای از این تعاریف بیشتر حیات مادی جامعه مورد توجه بوده و در پاره ای دیگر عمران بیشتر به مفهوم نهضت فطری و اجتماعی تلقی شده است ، از جمله این تعاریف عبارتند از :

1- عمران روستایی بخشی از توسعه روستایی است که پروژه های زیر ساختی مناطق روستایی از قبیل راهسازی ، آبرسانی ، برق رسانی ، بهسازی بافت فیزیکی و تاسیسات رفاهی و خدماتی را شامل گردیده و زمینه را برای توسعه اقتصادی ، اجتماعی فراهم می آورد [14][15] .

2- عمران روستایی یعنی تبدیل روستاها به مکانهای قابل زیست و متناسب با رشد و تعالی انسانها ( مهاتما گاندی [15][16] ،

3- ژولیوس نیرره [16][17] رئیس جمهور سابق تانزانیا ، هدف عمران روستایی را تامین حداقل نیازهای اساسی می داند ، او معتقد است که عمران روستایی قبل از هر چیز یک موضوع سیاسی و وظیفه و کار اصلی دولت است وی عقیده دارد که وقتی که اولویت ها را در برنامه های عمرانی به روستاها می دهیم تنها و تنها یک عمل را انجام می دهیم و آن عبارتست از تقسیم فقر به صورت متوازی تر ، نیرره برای عمران روستایی آنچنان اهمیتی قائل است که آن را به عنوان استراتژی رشد جهانی نیز مطرح می کند به گونه ای که می گوید :رشد در سطح جهانی نیز بایدبر اساس استراتژی عمران روستایی طرح ریزی شود و در سطح جهانی مناطق روستایی همان کشورهای در حال توسعه هستند . او معتقد است دولت ها به تنهایی نمی توانند برنامه های عمران روستایی را پیاده کنند ، دولت فقط می تواند عمران روستایی را تسهیل نماید و انجام آن را امکان پذیر سازد ، آنها می توانند سازماندهی کنند و کمک و راهنمایی نمایند ملی دولت ها نمی توانند آن را انجام دهند چون عمران روستایی یعنی توسعه و ترقی خود مردم و زندگی محیط آنها و مردم اگر قدرتی نداشته باشند قادر به انجام چنین کاری نیستند .به اعتقاد او توفیق کامل در اجرای برنامه های عمرانی هنگامی میسر است که خود روستائیان نقش اولیه را در اجرای آن ایفا کنند و این امر هنگامی میسر است که برنامه نیازهای آنان با توجه به پیوندهای خاص خودشان استوار باشد ، در واقع مشارکت نیروی کار جامعه روستایی از یکسو و سرمایه دولتی از سوی دیگر با هم تلفیق شوند بنابراین نوع حکومت ، عامل انسانی و طرز تفکر مردم ، نیازهای خاص و بالاخره وابستگیها و پیوندها ی محیطهای اجتماعی همواره از عواملی هستند که در طراحی برنامه های عمران روستایی بایستی مورد توجه کامل قرار گیرند .

به اعتقاد ژولیوس نیرره عمران روستایی باید نسخه ای باشد از تمام قسمتهای مربوط به استراتژی رشد و طریقه و روش توسعه و عمران و منشوری که در چارچوب آن تمام سیاستها دیده می شود و قضاوت می گردد و اولویتها تعیین می شود [17][18] . به اعتقاد وی عمران روستایی به معنای وسیع و تازه خود از پدیده های قرن بیستم است ، قرنی که در آن صنعت به نحو شدید ، اجتماع ، تمدن و فرهنگ را در بر می گیرد و سنن و آدابی را که معلول گذشته است به دنبال خود می کشد .

4- پرفسور لی لانو [18][19] درباره عمران روستایی معتقد است که عمران واقعی روستا زمانی تحقق می یابد که روستا بتواند با تولید مواد غذایی کافی به جمعیتها و آن بخش از تولیدات کشاورزی لازم برای صنایع چنان گامی بردارد که از بار تحمیلات ناشی ازاضافه جمعیت روستا و ناحیه بکاهد . بنابراین هر تغییری در گستره روستاها ، عمران تلقی نمی شود چه بسا که دستبرد ناموزون در محیط روستا جنبه فروسایی و تخریب و جابجایی و نقل وانتقال به خود بگیرد .

5-  دکتر حسین آسایش استاد محترم دانشگاه تعریف زیر را از عمران روستایی ارائه می دهند :اگر از جنبه های خاص و محدود عمران روستایی صرفنظر کنیم و بخواهیم بر اساس تعاریف گوناگونی که از عمران روستایی بیان شده به یک تعریف جامعی برسیم ، بطور خیلی ساده عمران روستایی را می توان به روشی تکاملی اطلاق کرد که اجرای آن در یک واحد روستایی شرایط و امکاناتی به وجود آورد که : اولا استفاده کامل از امکانات و استعدادهای بالقوه کشاورزان و روستاییان ممکن باشد . ثانیا پیشرفت و توسعه اقتصادی و اجتماعی و بالارفتن سطح زندگی و رفاه عمومی روستاییان با مشارکت موثر و فعالانه خود آنها و با راهنماییهای دولت امکان پذیر باشد .

بنابراین هدف اصلی عمران روستایی را می توان در پرورش افکار و اندیشه های روستاییان خلاصه کرد تا بدین وسیله آمادگی پیدا کرده بتوانند در طراحی برنامه های عمرانی مربوط به خود عملا مشارکت کرده و توانایی و دانایی اجرای آن را داشته باشند و بدین ترتیب از کلیه امکانات مالی و منابع طبیعی موجود در روستا بطور کامل استفاده کنند [19][20] .      

6- بانک جهانی از توسعه و عمران روستایی تعریف زیر را ارائه می کند [20][21] : توسعه و عمران روستایی راهبردی است که برای بهبود اجتماعی و اقتصادی مردم فقیر روستایی طراحی شده است ، از آنجا که توسعه و عمران روستایی درواقع عاملی برای کاهش فقر است از این رو باید به نحو بسیار روشن و مناسبی برای افزایش تولید و بالا بردن بهره وری طراحی شود .

توسعه و عمران روستایی به نوین سازی جامعه روستایی می پردازد و آن را از یک جامعه منزوی سنتی به جامعه ای تغییر خواهد داد که با اقتصاد ملی عجین شده است بنابراین هدفهای توسعه و عمران روستایی در محدوده یک بخش خلاصه نمی شود بلکه مواردی چون بهبود بهره وری ، افزایش اشتغال ، تامین حداقل قابل قبول غذا ، مسکن ، آموزش و بهداشت را در بر می گیرد . در عمران روستایی هدف اصلی و اساسی مبتنی بر توزیع سرمایه گذاری ها و خدمات ، تعدیل فاصله شهرها و روستاها و تقلیل صحیح و منطقی روستاها می باشد و به این منظور بایستی عمران روستاها و شهرها متناسب و همگام انجام گیرد تا دچار مشکلاتی نظیر تعادل اقتصادی ( اختللاف درآمدها ) و اجتماعی ( مهاجرتهای بی رویه از روستا به شهر ناموزون شهر ) فرهنگی و … نگردیم .

اصطلاح عمران دهات ونوسازی روستاها مفهوم عام و وسیعی دارد و اجرای برنامه های عمران روستایی نه فقط از نظر تامین عدالت اجتماعی و تعمیم مزایای ناشی از توسعه اقتصادی به سطح روستاها قابل توجیه است بلکه از جهت اثرات مستقیمی که در تولید اقتصادی دارد و محیط روستا را جهت زندگی سالم تر ، فعال تر و موثرتر آماده می کند حائز اهمیت می باشد .

بنابراین باتوجه به تعاریف و مطالب ارائه شده میتوان فعالیتهای عمران روستایی را به پنج دسته تقسیم نمود :

1- عمران های زیر بنایی روستایی [21][22] :

 در این قبیل عمرانها ، فعالیتهای موثر در آبادانی و نوسازی روستا از قبیل تامین آب آشامیدنی و لوله کشی ، ایجاد تاسیسات سالم سازی و بهسازی محیط روستا ، تامین وسایل تسهیل زندگی روستاییان ،کمک به خانه سازی  روستاییان و دهسازی و احداث راهها انجام می گیرد . در این نوع عمرانها شاید بهتر باشد که روش کار آنچه که در تئوری سیستمها وجود دارد ، قرار دهیم و در این رابطه فعالیتهای عمرانی و سرمایه گذاری را در حوزه های عمران روستایی متمرکز نموده تا بدین صورت بتوانیم تاسیسات و تسهیلات رفاهی را بیشتر به جوامع روستایی عرضه نماییم و از نیروی موجود در مراکز حوزه های مذکور به عنوان عامل محرک در جهت نوسازی روستاها استفاده نماییم . بدین منظور شیوه کار و اجرای پروژه های عمرانی روستاها به این صورت خواهد بود که هر حوزه عمرانی شامل مجموعه أی از دهات در محدوده های مشخص می باشد ، در این مجموعه یکی از دهات با توجه به ظرفیت بالقوه طبیعی ، انسانی ، اقتصادی و اجتماعی و براساس ضوابط عمده زیر به عنوان مرکز خدمات حوزه انتخاب می شود :

1- روند افزایش جمعیت در روستای مورد نظر

2-  بالا بودن سطح تولیدات کشاورزی و دامی

3-  وجود منابع آب برای توسعه آتی

4-  وجود امکانات لازم ، جهت ایجاد و توسعه سازمانهای اداری و محلی

5-  وجود سرویسهای مسافرتی ، بانکی ، تعاونی ، بازار و یا دارا بودن زمینه أی مساعد جهت تامین خدمات مذکور

6-  مرکزیت از نظر جغرافیایی جهت سرویس رسانی به روستاهای حوزه

در مراکز حوزه های عمران روستایی بر مبنای طرح جامعی که برای گسترش آینده مرکز حوزه تنظیم می شود ، شبکه لوله کشی آب آشامیدنی ، درمانگاه ، دبستان ، مدرسه راهنمایی ، دبیرستان ، انجمن های فرهنگی ، میادین کوچک و ساده ورزشی ، کتابخانه ، حمام ، کشتارگاه ، غسالخانه ، پارک تفریحی و فضای سبز ، انبار و فروشگاه تعاونی ، و … ایجاد می شود و پیش بینی های لازم برای استقرار منابع به عمل می آید .

2- عمران کشاورزی ( عمران زراعی ) :

در این بخش از عمران روستایی فعالیتهای مفید به افزایش تولید کشاورزی و بهبود معیشت روستاییان مطرح می شود و برنامه های مربوط به این نوع فعالیت ها شامل عملیاتی است از قبیل : تهیه آب برای مصارف کشاورزی ، تهیه زمینه های قابل کشت ، تهیه وسایل کشاورزی ، تهیه عوامل افزایش دهنده محصولات مانند کودهای شیمیایی ، ایجاد عوامل و وسایل حفظ کننده نباتات و دامها ، ایجاد وسایل دامپروری و مرغداری و پرورش زنبور عسل و انواع ماهی ، ایجاد تاسیسات انتفاعی کشاورزی ، تامین اعتبارات نقدی و جنسی و نظارت در مصرف این اعتبارات ، ایجاد و توسعه صنایع روستایی در دهات و …

به طور کلی عمران زراعی مطالعه مستقیم برروی زمین است چرا که نارساییهای آماری اغلب کشورهای کمتر توسعه و در حال توسعه ، شناسایی مسایل مربوط به کشاورزی را روی زمین الزامی می نماید . در تعریف ، عمران زراعی عبارتست از حاصلخیز گرداندن محیط های زراعی کم حاصل به مدد ابزار زراعی و تکنیک نویی که انسانها می توانند در اختیار خود بگیرند . چنین عمرانی مشکلات اقتصادی و اجتماعی ناشی از اضافه جمعیتی را سبک می کند و بالمآل به تولید زیاد در جهت جوابگویی به نیازهای غذایی و حتی صنعتی جمعیتها می انجامد و بالاخره به تغییر سیمای زراعی و حتی چهره واحدها ی تولیدی از آن جمله روستا منتهی می شود . عمران زراعی با دو رشته از عوامل در ارتباط است :

1- داده های محیط طبیعی روستا

2-  سیستم های اقتصادی و اجتماعی متفاوت ناظر بر همین محیط

زیر بنای عمران زراعی در واقع شناخت ویژگیهای جغرافیایی نواحی عمران پذیر است و همین شناسایی به متخصصان فرصت خواهد داد که از عدم تعادلهای همه جانبه محیط که بی گمان به شکست برنامه های عمرانی منتهی می شود جلوگیری کند و از سوی دیگر ، بین نیروهای مولد ؛ طبقه فعال کشاورز ؛ و مصرف کننده ؛ جامعه دهقانی ؛ و از دیگر سو ، بین همین نیروهای یاد شده و بستر مکان تولید ؛ قلمرو زراعی یا روستا ؛ رابطه منطقی بر قرار کند [22][23] .

3- عمران در امور مربوط به دامپروری :

در دامپروری فنی و صحیح ، تربیت و تغذیه نژادهای هرز و مخلوط مقرون به صرفه نیست و برای برداشت محصول بهتر و بیشتر از نژادهای خالص که با شرایط اکولوژی محیط انطباق دارند استفاده می شود ، مراتع طبیعی یکی از منابع اصلی تغذیه دامها می باشند و باید در حفاظت و نگهداری آنها کوشید و با توجه به قدرت تولیدی که دارند از آنها بهره برداری نمود .ایجاد محل نگهداری طبق اصول علمی برای دامها نظیر اصطبل های بهداشتی ، احداث سیلو برای خوراک زمستانی دامها ، دستگاههای شیردوشی ، ایجاد تشکیلات مجهز دامپزشکی از کارهای دیگری است که در یک واحد دامپروری علمی و پیشرفته لازم است که اینها همه از جمله برنامه های عمرانی در امور مربوط به دامپروری است .

4- عمران در زمینه اصلاح امور اجتماعی روستاها و آموزش روستا ییان در رشته های مورد احتیاج نظیر رفاه روستاییان و بهزیستی روستایی و بیمه روستاییان

5-  عمران درزمینه صنایع روستایی :

همگام با عمرانهای زراعی و دامپروری می بایست در زمینه ایجاد صنایع به ویژه صنایع کوچک روستایی و صنایع دستی از قبیل قالی بافی ، گلیم بافی ، جاجیم بافی ، ظروف سفالی و نظایر آن در روستاها اقدامات لازم انجام گیرد و در این رهگذر توجه به شرایط مطلوب کار از نظر نورگیری کارگاه و مسائل حفاظتی ، زمان کار روزانه ، ایجاد محدودیتهای سنی ، آموزش در زمینه های مختلف و غیره ضرورت می یابد [23][24] .

با توجه به تقسیم بندی انجام شده درزمینه عمران روستایی عمران روستایی دامنه وسیعی از فعالیت هارا شامل میشود . جهاد سازندگی نیز بعنوان یک نهاد مردمی درعرصه فعالیت های مربوط به روستا کارهای زیادی انجام داده است که بخش عمده این فعالیت ها مربوط به کشاورزی ،دامداری ،منابع طبیعی ، صنایع روستایی و... بوده است که هرکدام ازاین فعالیت ها به جای خود تاثیر بسیارزیادی برعمران وآبادی روستاها داشته است تحلیل همه این فعالیت ها را به مجال دیگری واگذار میکنیم ودراین مختصر سعی می نمائیم صرفا فعالیت های مربوط به عمران روستایی درزمینه امو زیربنایی روستا که توسط جهادسازندگی از بدو تشکیل تاسال 1381 درمناطق مختلف روستایی انجام شده است تحلیل نمائیم :

پروژه­های اجرا شده توسط جهادسازندگی در زمینه عمران روستایی

بر اساس اطلاعات جمع­آوری شده از عملکرد واحد عمران روستایی جهادسازندگی، در کل استان­های کشور طی سال­های 1381ـ1358 تعداد 153236 پروژه عمرانی در مناطق روستایی به اجرا درآمده است. از میان انواع پروژه­های اجرا شده سه پروژه برق­رسانی روستایی، آب آشامیدنی و راه روستایی  به ترتیب (24، 18 و2/12 درصد) دارای بیشترین میزان پروژه اجرا شده درمناطق روستایی بوده­اند. به عبارت دیگر از کل پروژه­های عمرانی انجام شده تعداد 36867 پروژه مربوط به برق­روستایی و تعداد 27624 پروژه مربوط به آب روستایی و تعداد 18670 پروژه مربوط به راه روستایی بوده است.

پروژه­های عمده دیگر، به ترتیب میزان عملکرد شامل: احداث پل منفرد، مسجد، توالت بهداشتی، بهسازی روستا، غسالخانه، کتابخانه روستایی، پروژه­های مربوط به حوادث غیرمترقبه روستایی، ساخت مسکن روستایی، درمانگاه، پروژه­های مربوط به پشتیبانی جنگ تحمیلی و داروخانه است. پایین­ترین سطح اقدامات انجام شده، مربوط به احداث درمانگاه (4/0) و داروخانه درمناطق روستایی (01/0) بوده است. جدول 1 تعداد پروژه­های عمرانی اجرا شده توسط واحد عمران روستایی جهادسازندگی را به تفکیک نوع پروژه نشان می­دهد.

 

جدول 1- تعداد پروژه های عمرانی اجرا شده در سراسر کشور توسط واحد عمران

جهادسازندگی به تفکیک نوع پروژه در سال­های 1358 تا 1381

منبع: اطلاعات جمع­آوری شده ازمدیریت جهادسازندگی شهرستان­های سراسر کشور

پروژه­های عمران روستایی به تفکیک استان

با استناد به اطلاعات جمع آوری شده از عملکرد واحد عمران جهادسازندگی به تفکیک استان­های کشور، استان خراسان، با اختصاص7/10 درصد از مجموع پروژه­های عمرانی انجام شده در کشور، بالاترین میزان فعالیت عمران روستایی را به خود اختصاص داده است. بعد ازاستان خراسان، استان­های فارس (9درصد)، مازندران (2/7درصد)، آذربایجان غربی(5/6 درصد) و آذربایجان­شرقی (6 درصد) در رتبه­های بعدی قرار دارند. دسته دیگر استان­هایی باحجم عملیاتی 3 تا 3/4 درصد هستند که شامل استان­های همدان (3/4درصد)، خوزستان (4/4درصد)، یزد (9/3درصد)، سیستان و بلوچستان و.... می باشند.

 استان­های با حجم عملیاتی 1 تا 5/2 درصد، تعداد بیشتری را در بر می­گیرند که شامل کردستان (6/2درصد)، تهران (5/2درصد)، گیلان (5/2درصد) و....  هستند و درنهایت استان ایلام با اختصاص یک درصد واستان قم با 8/0 درصد از کل فعالیت­های پروژه­های عمران روستایی دارای کم­ترین میزان فعالیت بوده­اند. جدول 2 تعداد پروژه­های عمران روستایی انجام شده توسط واحد عمران جهادسازندگی را به تفکیک استان نشان می­دهد .

جهت تحلیل ومقایسه حجم عملیات عمرانی انجام شده، میزان عملکرد هریک از استان­ها با توجه به تعداد آبادی هراستان استخراج و مقایسه گردیده است. مقایسه حجم عملیات عمران روستایی با توجه به تعداد روستاهای هر استان نشان می­دهد که استان یزد با دارا بودن نسبت 2/11 دارای بالاترین میزان تعداد پروژه عمران روستایی  بوده است. به عبارت دیگر در استان یزد در هر روستا به­طورمتوسط تعداد 2/11 پروژه عمرانی اجرا شده است. کم­ترین تعداد پروژه مربوط به استان هرمزگان بوده است که درهرروستا به­طور متوسط 4/1 پروژه عمرانی به اجرا درآمده است. جدول 3 نسبت حجم پروژه های عمرانی را به تعداد روستای هر استان نشان می­دهد .

 

 

جدول 3- نسبت حجم کل پروژه­های عمران روستایی به تعداد آبادی هر استان

منبع: اطلاعات جمع­آوری شده ازمدیریت جهادکشاورزی شهرستان­های سراسر کشور در سال 1382

حجم عملکرد پروژه­های عمران روستایی جهادسازندگی

به منظور تحلیل عملکرد جهادسازندگی درزمینه فعالیت­های عمرانی انجام شده، عملکرد انجام شده را به تفکیک هریک از فعالیت­های انجام شده ذکر می­کنیم.

1- راه روستایی

بررسی حجم عملکرد واحد عمران جهاد سازندگی درزمینه راه روستایی نشان می­دهد که واحد/کمیته/معاونت عمران روستایی جهاد سازندگی از بدو تشکیل تاکنون توانسته است برای تعداد 27354 روستا عملیات راه­سازی انجام دهد، به­طوری که درکل این روستاها حدود 131373 کیلومتر عملیات راه­سازی انجام شده است. به عبارت دیگر ازکل روستاهای دارای سکنه سال 1375 (49384 روستا) در 3/55 درصد روستاها عملیات راه­سازی انجام شده است.

نوع عملیات راه­سازی شامل مطالعه، زیرسازی، تعریض، آسفالت، مرمت و بهسازی، روکش آسفالت، احداث (عملیات خاکی، بازگشایی) و... بوده است. درمورد نوع راه روستایی ایجاد شده بیشترین میزان عملیات راه­سازی مربوط به احداث راه درجه دو توسط جهادسازندگی بوده است. محاسبه متوسط عملیات راه­سازی انجام شده در مقایسه با تعدادکل روستاهای کشور درسال 1375 حاکی از آن است که جهادسازندگی به­طور متوسط در هر روستا توانسته است 6/2 کیلومتر عملیات راه­سازی انجام دهد.

بررسی وضعیت قبلی روستاها (قبل ازاقدام جهادسازندگی) نشان می­دهد که 3/23 درصد روستاهای کشور قبل از اقدام جهادسازندگی در زمینه راه­سازی راه مالرو داشته­اند. 3/38 درصد جیپ­رو بوده­اند، 6/31 درصد شوسه، 9/2 درصد آسفالت و بقیه موارد ترکیبی از این گزینه­ها بوده­اند. در 131373 کیلومتر راه روستایی ساخته شده تعداد 116861 ابنیه فنی و تعداد 4027 پل منفرد ساخته شده است که به­طور متوسط درهر یک کیلومتر راه روستایی ایجاد شده یک بنای فنی ایجاد شده است .

 

جدول 4- حجم فعالیت راه روستایی به تفکیک نوع

منبع: اطلاعات جمع­آوری شده ازمدیریت جهادکشاورزی شهرستان­های سراسر کشور در سال 1382

 

بررسی عملکرد عمرانی جهاد سازندگی به تفکیک استان حاکی است که در زمینه راه روستایی خراسان با احداث 15714 کیلومتر راه روستایی و اختصاص 12 درصد کل حجم عملیات راه­سازی دارای بیشترین میزان عملکرد و استان قم با حجم عملیات 680 کیلومتر دارای کمترین میزان عملکرد بوده است.

2- برق روستایی

بر اساس اطلاعات جمع­آوری شده از شهرستانهای مختلف کشور، جهادسازندگی طی سال­های 58 تا 81 توانسته است به 36867 روستا برق­رسانی کند که این عملیات منجر به ایجاد حدود 106699 کیلومتر شبکه برق­رسانی در روستاهای کشور شده است و بدین ترتیب به­طور متوسط برای هرروستا 9/2 کیلومتر عملیات برق­رسانی انجام شده است. عملیات برق­رسانی انجام شده شامل: ایجاد، تکمیل، توسعه و بهسازی شبکه برق­رسانی بوده است. نحوه برق­رسانی به روستاها نیز در 6/11 درصد به­صورت مجتمع، و در 4/88 درصد روستاها به­صورت غیرمجتمع است. 3/97 درصد عملیات برق­رسانی ازشبکه سراسری بوده است.

4/96 درصد روستاهایی که عملیات برق­رسانی درآنها انجام شده است قبلاً برق نداشته­اند. این عملیات در بقیه روستاها در قالب توسعه، تکمیل وبهسازی است. علاوه برآن از کل عملیات برق­رسانی انجام شده توسط جهادسازندگی 1/60 درصد جهت مصارف خانگی،    7/32 درصد جهت چاه­های کشاورزی، 5/1 درصد جهت مصارف صنعتی و بقیه موارد ترکیبی ازگزینه­های فوق بوده است. از تعداد 106699 کیلومتر شبکه برق رسانی 8/10 درصد فشارضعیف، 2/20 درصد فشار متوسط، 67 درصد هم فشار متوسط وهم ضعیف، 3/0 درصد فشار قوی وبقیه موارد  ترکیبی ازگزینه­های مختلف بوده است. بررسی وضعیت قبلی روستاها ازنظر برق­رسانی حاکی است که 8/97 درصد روستاهایی که توسط جهادسازندگی برق­رسانی شده­اند، روستاهای فاقد برق بوده­اند.

 

جدول 5- حجم عملکرد برق رسانی به تفکیک شدت فشار

منبع: اطلاعات جمع­آوری شده از مدیریت جهادکشاورزی شهرستان­های سراسر کشور در سال 1382

 

3- آب­رسانی

جهادسازندگی همچنین توانسته است به 27624 روستا آب­رسانی کند که این تعداد بالغ بر 2/76 درصد کل روستاهای بالای 20 خانوار کشور درسال 1375 بوده است. بدین منظور جهادسازندگی بالغ بر 111164 کیلومتر لوله­گذاری انجام داده است. متوسط مقدار لوله­کشی انجام شده برای هرروستا 4024 متر بوده است. علاوه برآن به منظور تأمین آب آشامیدنی روستاهای فوق تعداد 27623 مخزن آب با متوسط ظرفیت 537 مترمکعب ظرفیت نصب شده است. نوع مخازن نصب شده نیز عمدتاً بتونی زمینی وفلزی هوایی بوده ومنبع تأمین آب نیز در 5/49 درصد روستاها چاه و در 4/34 درصد دیگر چشمه و در بقیه موارد قنات، آب شهری، رودخانه و... بوده است .

 نحوه آب­رسانی به 3/27 درصد از کل روستاهای آب­رسانی شده به صورت مجتمع و به 7/72 درصد روستاها به صورت غیرمجتمع (تک روستا) بوده است. جهادسازندگی علاوه بر آب­رسانی به روستاها به شیوه لوله­کشی، به تعداد 887 روستانیز بنا به مقتضیات وشرایط پیش­آمده آب­رسانی به شیوه سیار انجام داده است. در 4/93 درصد روستاها آب­رسانی صرفاً به منظور تأمین آب آشامیدنی صورت گرفته است. در مابقی روستاها علاوه برتأمین آب آشامیدنی، مصارف کشاورزی، دام و... نیز مدنظر بوده است.

4- بهسازی روستا

درزمینه بهسازی جهاد سازندگی در تعداد 2224 روستا فعالیت بهسازی داشته است که حدود 60 درصد از این تعداد مربوط به اجرای طرح بهسازی بوده است. از کل طرح­های بهسازی انجام شده 6/7 درصد در روستاهای مرکز بخش، 6/30 درصد در روستاهای مرکز دهستان و 7/60 درصد در روستاهای مرکزی انجام گرفته است. جدول 6 نوع روستاهایی را که درآنها طرح بهسازی اجرا شده است نشان می­دهد.

جدول 6- نوع روستاهایی که طرح بهسازی درآنها اجرا شده است

منبع: اطلاعات جمع­آوری­شده ازمدیریت جهادکشاورزی شهرستان­های­سراسر کشور درسال1382

طول مسیر بهسازی شده 5304 کیلومتر بوده که متوسط طول مسیر هر روستا 2734 متر و متوسط عرض مسیر آن 150 متر بوده است. دراین روستاها تعداد 2672 پل و688 میدان نیز احداث شده است. علاوه برآن به منظور اجرای طرح بهسازی 14307962 مترمربع تخریب اماکن صورت گرفته که به­طور متوسط برای هرروستا 13066 مترمربع بوده است. علاوه برآن 3531 کیلومتر جدول­گذاری انجام شده وتعداد 11840 ابنیه فنی نیز احداث گردیده است .(جدول شماره 7)

جدول 7- حجم عملکرد فعالیت­های عمرانی جهادسازندگی در زمینه بهسازی روستاها

منبع: اطلاعات جمع­آوری­شده ازمدیریت جهادکشاورزی شهرستان­های­سراسر کشور درسال1382

 

5- سایر پروژه­ها

علاوه بر موارد یاد شده، تعداد 11047 باب حمام روستایی، 2879 باب توالت بهداشتی، 1474 باب غسالخانه، 2500 باب مسجد، 5360 باب مدرسه، 1328 باب کتابخانه روستایی، 597 باب درمانگاه روستایی، 22 باب داروخانه، 947 باب مسکن جهت خانوارهای بی بضاعت، 4027 باب پل منفرد احداث شده و تعداد 21737 نوع فعالیت دیگر ازقبیل احداث حمام ضدکنه، آبشخور دام، پوشش انهار، لایروبی و مرمت قنات، بهسازی چشمه و... صورت گرفته است.

جمع­بندی

تحلیل ومقایسه فعالیت­های جهادسازندگی به تفکیک مقاطع مختلف نشان می­دهد که جهادسازندگی تا قبل از تبدیل شدن به وزارتخانه (58ـ62) تقریباً اکثریت فعالیت­های عمرانی مربوط به روستا را بدون توجه به نوع فعالیت­ها و حیطه کاری خویش بنا به نیاز روستا انجام می­داده است. این نوع فعالیت­ها شامل: مسائل بهداشتی روستا (از قبیل احداث غسالخانه، خانه بهداشت، درمانگاه، هدایت فاضلاب روستا، حمام و...) مسائل دامداری (شامل واکسیناسیون دام، آبشخوردام، حمام ضد کنه، ساخت آغل، سم­پاشی آغل­ها و...)، تأسیسات زیر بنایی (احداث راه، برق­رسانی، آبرسانی، مخابرات، ساخت مدرسه، خانه­سازی و...)، فعالیت­های فرهنگی (نمایش فیلم، برگزاری کلاس­های آموزشی، ساخت بنای یادبود شهدا، برگزاری جشنواره­ها، ساخت مسجد، ساخت بنای امام­زاده­ها و...)، فعالیت­های سیاسی ـ امنیتی (احداث پاسگاه، مرکز بسیج، برگزاری انتخابات شوراهای اسلامی وآموزش آنها و...)، امور مربوط به کشاورزی (احداث جاده بین مزارع، احداث چاه کشاورزی، پوشش انهار، لایروبی ومرمت قنات و...)، فعالیت­های مربوط به صنایع روستایی (احداث کارگاه قالیبافی، کارگاه رنگرزی، کارگاه ریسندگی، کارگاه آجرپزی و...)، مشارکت فعال در مقابله با حوادث غیرمترقبه (سیل، زلزله، خشکسالی و...)، پشتیبانی ومهندسی جنگ (ساخت سنگر، پل، پناهگاه و...) بوده است.تنوع و گستردگی طرح­ها وپروژه­های انجام شده نشان می­دهد که رویکرد عمده جهادسازندگی در این برهه اززمان رفع محرومیت و پاسخگویی به نیازها ومشکلات حاد و روزمره مناطق روستایی بوده است. محرومیت روستاها در زمینه تأسیسات زیربنایی به­ویژه راه، آب آشامیدنی، برق و سایر خدمات عمومی مورد نیاز روستاها باعث می­شد که جهادسازندگی آماده­سازی این­گونه امکانات زیر بنایی را در اولویت کار خود قرار دهد. تنوع فعالیت­های انجام­شده، به­ویژه دراوایل شکل­گیری جهادسازندگی بیانگر تنوع نیازها از یکسو و جامع­نگری دست­اندرکاران جهادسازندگی به مقوله روستا وتوسعه روستایی از سوی دیگر بوده است.

 

منابع وماخذ :

1.    عفتی ، محمد ، طرح بررسی فعالیت های عمران روستایی درایران ، مرکزتحقیقات وبررسی مسائل روستایی ، سال 1375

2.    عظیمی آملی ، جلال ، تاریخچه عمران روستایی درایران ،مرکز تحقیقات وبررسی مسائل روستایی ، 1375

3.    زمردیان ، محمد جعفر ، اصول و مبانی عمران ناحیه أی ،

4.    آسایش، حسین، "نگاهی تحلیل­گرانه به عمران روستایی در ایران (بخش اول)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره مسلسل 34، موسسه پژوهش و مطالعات عاشورا، مشهد، - پائیز 1373

5.    دفتر طرح و برنامه معاونت عمران روستایی وزارت جهادسازندگی ، عمران روستایی ،

6.    شفیق، مسعود، عمران روستایی درایران، دفتر آمایش ملی و محیط زیست، تهران – 1358

7.    شهبازی ، اسماعیل ، توسعه و ترویج کشاورزی ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1381

8.    آسایش،حسین، کارگاه برنامه­ریزی روستایی، پیام نور، تهران – 1374

9.    ژولیوس نیرره ، عمران روستایی ، ترجمه اسدا.. رمضانی پور ، 1375

 

بهبود پورتال پورتال پرتال پرتال سازمانی پورتال سازمانی پورتال شرکتی سامانه سازمانی سامانه شرکتی پرتال شرکتی وب سایت شرکتی وب سایت سازمانی مدیریت آسان مدیریت محتوا مدیریت محتوا بدون دانش فنی پنل ویژه همکاران نظرسنجی آنلاین فیش حقوقی آپلود فیش حقوقی مدیریت بیمه مدیریت خدمات بیمه خدمات بیمه بیمه تکمیلی آموزش پیشنهادات انتقادات مدیریت جلسات فرم ساز مدیریت منو مدیریت محتوا مدیریت سئو پنل مدیریتی چند کاربره ریسپانسیو گرافیک ریسپانسیو