بهبود پورتال

مقدمه‌

تغییر فرهنگی‌، پدیده‌ای کلی است و فرآیند تغییر در طول زمان سبب پویایی در فرهنگهامی‌شود. پدیده فرهنگی‌، به‌عنوان پدیده‌ای جدا از سایر پدیده‌ها قابل مطالعه نیست‌.ضمناً تغییرات فرهنگی را باید در مقابل خصلت پایداری فرهنگی مطالعه کرد. به تعبیربارنت در تغییرات فرهنگی سه انگاره مد نظر عبارت‌اند از: تکامل تدریجی‌، نشرفرهنگی و فرهنگ‌پذیری که در هر سه مورد انگاره اختراع یا نوآوری‌، مستتر است‌.تغییرات فرهنگی‌، اولین شکل سازگاری بشر نسبت به تغییرات محیط پیرامون است‌.گرچه تغییرات گوناگون فرهنگی را با سازگاری از طریق تکامل زیستی متفاوت‌دانسته‌اند، اما آن را به شکل ادامه تکامل زیستی نیز به حساب آورده‌اند. تکامل فرهنگی‌با تکامل زیستی با منشأ درونی و بیرونی در سطح کلی شباهت دارد. هر تغییری احتمالاًتغییر بعدی را به دنبال دارد. تفاوت در این است که تغییرات فرهنگی بیشتر معنی‌داراست و از فرهنگی به فرهنگ دیگر قابل نشر است و در تمام زندگی فرد نیز می‌تواند رخ‌دهد (11 / P. 20).

                        دگرگونی در انسانها و روابط متقابل اجتماعی ایشان مورد توجه سازمانهای‌اقتصادی‌، اجتماعی و سیاسی است‌، به‌طور کلی فرآیندهای پیچیده صنعتی شدن و رشدشهرنشینی‌، توسعه ارتباطات‌، شهرها و روستاها به این دگرگونیها شتاب بسیار دادهاست‌. پژوهشگران علوم اجتماعی به تجزیه و تحلیل شکل تغییر و پایداری آن در برابرتغییر و موانع آن علاقه‌مندند. امروزه تغییر اجتماعات عشایری و روستایی و تماس‌ایشان با جوامع شهری‌، موجبات ادغام قومیتهای مختلف را در همدیگر فراهم آورده‌اما؛ به‌گونه‌ای که حاصل ادغام این خرده‌فرهنگها در یکدیگر مشکلات و مسائلی را برای‌برنامه‌ریزان ایجاد کرده است‌. بنابراین‌، مطالعه تغییرات فرهنگی و اجتماعی‌، با ابعادکاربردی و نظری می‌توانند به مطالعه میان فرهنگی از سازگاری‌، نظام ارزشی و تغییرات‌خرده‌فرهنگها بینجامد. درضمن‌، تحقیق درباره تغییرات فرهنگی و اجتماعی زمانی‌سودمند خواهد بود که پاره‌ای از موانع را از سر راه بردارد.

                        نگارنده در این پژوهش‌، با استفاده از رویکرد همزمان‌، به مطالعه تغییرات‌فرهنگی و اجتماعی بین سالهای 1345 تا 1375 در میان ترک‌های اطراف همدان‌، پس از
وارد شدن آنها به محیط جدید فرهنگی ـ اجتماعی (شهر همدان‌) پرداخته است‌؛ پس ازآن‌، دو قوم ترک‌زبان اطراف و ساکن همدان را، که چندین دهه از هم جدا بوده‌اند، بایکدیگر مقایسه کرده است‌. این امر با تطبیق ویژگیهای مختلف سه خرده‌فرهنگ‌(ترک‌زبان‌های اطراف همدان‌، ترک‌زبان‌های ساکن همدان و فارس‌زبان‌های ساکن همدان‌)در یک جدول هماهنگ صورت گرفته است‌. در تطبیق داده‌های میان‌فرهنگی‌، فهرستی‌از ویژگیهای فرهنگی تغییریافته و تغییرنیافته‌، به‌صورت مجموعه‌ای از ویژگیهای‌فرهنگی‌، نشان داده شده است‌.

 

طرح مسأله‌

این پژوهش در محدوده جغرافیایی استان همدان انجام شده و تغییرات فرهنگی واجتماعی را در فاصله سالهای  1345 تا 1375، در نتیجه برخورد فرهنگی بیندو  فرهنگ عمده فارس و ترک‌، بررسی کرده است‌.

                        شهر همدان‌، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران‌، محل سکونت‌فارس‌زبانان است‌؛ اما اطراف آن را شهرها و روستاهای عمدتاً غیر فارس‌زبان (ترک‌، لر و کرد)تشکیل داده است‌.ترک زبانان‌، از ششصد سال پیش‌، از شهرها و روستاهای اطراف‌همدان مهاجرت تاریخی گسترده‌ای بدین  شهر انجام داده‌اند، که تا کنون نیز ادامه‌یافته‌  است‌. این مهاجرتها ساختار فرهنگی نامتجانسی در شهر پدید آورده است‌؛به‌گونه‌ای که مدیران استان را در برنامه‌ریزی فرهنگی و عمرانی دچار مشکل کرده است‌.بی‌شک با شناخت زمینه‌های فرهنگی اقوام مختلف ساکن شهر همدان برنامه‌ریزیفرهنگی‌، اجتماعی و عمرانی در شهر آسانتر خواهد بود.

                        از سوی دیگر، در محدوده استان همدان پژوهشهای جامعه‌شناختی ومردم‌شناختی درباره تأثیر خرده‌فرهنگ‌ها بر یکدیگر صورت نگرفته است‌، لذاپژوهش‌  حاضر با همه کاستیهایش‌، از این نظر یک نوآوری به‌شمار می‌رود. نگارندهامیدوار است این پژوهش‌، علاوه بر آنکه نشان‌دهنده پاره‌ای از تنگناهای فرهنگی واجتماعی در برنامه‌ریزی شهر همدان باشد، سایر پژوهشگران را نیز به این مسأله‌علاقه‌مند سازد.

هدف پژوهش‌

هدف از این پژوهش‌، شناسایی تفاوتها و تشابه‌های بین فرهنگ فارس‌زبانان همدانی وترک‌زبانان ساکن همدان است‌. بعد از مهاجرت ترک‌ها به شهر همدان‌، دو فرهنگ عمده‌(ترک و فارس‌) سالیان متمادی با هم در تماس بوده‌اند، که به‌طور قطع هر کدام در این‌مسیر دستخوش تغییرات و تحولات شده‌اند. در عین حال پاره‌ای از ویژگیهای فرهنگی‌خود را نیز حفظ کرده‌اند. در این مطالعه‌، سعی بر این است که فرآیندها و ساز و کارهایی‌که باعث تغییر و یا حفظ عناصر فرهنگی شده‌اند، ردیابی شود و تصویری کمّی و کیفی‌نیز از هر دو فرهنگ به‌منظور تطبیق آنها با یکدیگر ارائه گردد، برای این‌کار تصویری ازسه خرده‌فرهنگ به منظور تطبیق آنها با یکدیگر به‌شرح زیر ارائه گردید.

1ـ تصویری از فرهنگ اصیل فارس همدانی‌

2ـ تصویری از فرهنگ اصیل ترک‌زبانان ساکن روستاها و شهرهای اطراف همدان‌

3ـ تصویری از فرهنگ ترک‌های ساکن همدان البته بعد از تماس و ارتباط با فرهنگ‌فارس‌زبانان همدانی‌

 

روش پژوهش‌

از آنجا که این پژوهش از نوع مردم‌نگاری است‌؛ بنابراین شیوه مناسب این تحقیق روش‌تطبیقی خواهد بود. در ضمن به دلیل عدم انجام مطالعاتی از این نوع در گذشته‌، رویکردهمزمان که برای توصیف نظامهای فرهنگی پیچیده متغیر و شناخت دگرگونی از نظامی‌به نظام دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد و تطبیق میان‌فرهنگی‌، وافی به مقصود دانسته‌شد. دو فرهنگ فارس و ترک در قالب سه خرده‌فرهنگ (فارس همدانی‌، ترک ساکن‌همدان و ترک‌های ساکن اطراف همدان‌) در یک جدول هماهنگ مدون‌ِ ویژگیهای‌فرهنگی با یکدیگر تطبیق داده شده‌اند، اما به دلیل پیچیدگی خاص این پژوهش از فنون‌پرسشنامه‌، مصاحبه و مشاهده مشارکتی و مطالعه موردی نیز استفاده شده است‌. پس ازتعیین محدوده مطالعه‌، با استفاده از مدل تطبیقی سعی شده تا جزئیات فرهنگی مناطق‌مختلف شهرستان همدان معین گردد، هدف از این کار، تطبیق کامل مردم‌نگاری از هر دوقوم (فرهنگ‌) بوده است که در آن «ویژگی فرهنگی‌» کوچکترین جزء قابل شناسایی دردرون فرهنگ قلمداد شده و به‌عنوان واحد تطبیق انتخاب گردیده است‌.

فرضیات پژوهش‌

این پژوهش از نوع مطالعه زمینه فرهنگی است که در چهارچوب مطالعات مردم‌نگاری‌مفهوم پیدا می‌کند. فرضیات پژوهش به شرح زیر است‌:

1ـ به نظر می‌رسد داده‌هایی که ترک‌زبانان اطراف شهر همدان به ما عرضه کرده‌اندگویای فرهنگی است که توسعه آن محصول پویایی درون‌گروهی ایشان است‌. بنابراین‌،این داده‌ها به‌عنوان منبع اصیل فرهنگ ترک‌زبان‌ها تلقی می‌شود؛

2ـ اما داده‌هایی که از ترک‌های ساکن همدان گردآوری شده است‌، به‌عنوان فرهنگ‌تغییریافته ترک‌ها تلقی می‌شود؛

3ـ داده‌هایی که از فارس‌زبان‌های همدانی گردآوری شده است‌، به‌عنوان فرهنگ اصیل‌همدانی تلقی می‌گردد. به‌خصوص داده‌های محله‌های قدیمی و کمتر دست‌خورده شهرهمدان‌؛

4ـ داده‌هایی که فارس‌زبان‌های همسایه و همجوار ترک‌های مهاجر همدانی به ما عرضهکرده‌اند، به‌عنوان فرهنگ تغییریافته فارس‌زبان‌های همدانی تلقی می‌شود؛

 

سابقه پژوهش‌

برابر بررسیهای انجام شده‌، تاکنون در داخل کشور در زمینه تحولات اجتماعی از این‌دست تحقیقی صورت نگرفته‌؛ اما پژوهشهای مشابهی درباره روستاهای ایران انجامشده است‌. به‌عنوان مثال لسایی‌زاده (1369) از دیدگاه جامعه‌شناختی و در چارچوب‌نظریات توسعه‌، به چگونگی تغییرات اجتماعی در روستاها از آغاز اصلاحات ارضی تاسال 1369 پرداخته و پیامدهای آن را بررسی کرده است‌، اما در خارج از کشورپژوهشهای زیادی در زمینه تغییرات فرهنگی صورت گرفته است که در زیر به سه موردآن اشاره می‌شود:

                        تایلر از تشابه ظاهری بین بازی پاتولی (Patolli) بازی آزتکی‌، با پاچیزی‌(Pachisi) بازی هندی‌، به‌عنوان تطبیق ویژگی فرهنگی یاد کرد و با تطبیق قواعد بازی وشیوه برد و باخت‌، به رابطه ژنتیکی آنها اشاره نمود. در 1939 تیم پیمایش فرهنگی‌دانشگاه کالیفرنیا فهرستی از ویژگیهای فرهنگی قبایل آن منطقه‌، به‌منظور شناخت‌
تغییرات درونی فرهنگ و تشابهات آن ارائه داد. هدف واقعی تحقیق تطبیق ثبت وجود یاعدم وجود عنصر فرهنگی بود، تا بدان وسیله ضریب همبستگی نشان داده شود. درسال 1977، اتربین‌[2] برای تطبیق فرهنگی در آمریکا جدولی از ویژگیهای فرهنگی بین‌چند فرهنگ را تهیه کرد و با تطبیق عناصر مختلف آنها کوشید به ساز و کارهایی که باعث‌تغییر یا پایداری عناصر فرهنگی شده بود، دست یابد.

 

زمینه نظری پژوهش‌

اغلب پژوهشهای تغییرات فرهنگی در چارچوب نظریه‌های تکامل فرهنگی در اشاعه وکارکردگرایی انجام می‌شوند. پژوهش حاضر نیز، علاوه بر آنکه از منظر تکامل‌فرهنگی‌  به مسأله نگریسته‌، تغییرات فرهنگی را در مقابل خصلت پایداری فرهنگیسنجیده است‌.

                        در نظریه تکامل فرهنگی‌، باور این است که فرهنگ‌، به‌طور کلی‌، از یک نقطه‌ابتدایی شروع شده و پس از گذشتن از مراحل نسبتاً پیچیده‌تر، به شکل تمدن کنونی‌رسیده است‌؛ البته هر جامعه‌ای مراحل توسعه و رشد خود را به ترتیب یکسان طی‌نمی‌کند. مکتب تکامل فرهنگی و روش تطبیقی به‌حدی به یکدیگر نزدیک‌اند که معادل‌هم محسوب می‌شوند (7 . ص 22).

                        در این مکتب برای بازسازی مراحل رشد و توسعه فرهنگی از روش تطبیقی استفاده‌می‌شود و فرهنگها و آداب و رسوم معاصر، در یک توالی منطقی بر مبنای مراحل واقعی‌تکامل‌، ترسیم می‌شوند. در این روش از مدارک تاریخی‌، علی‌رغم کمبود یا ضعف آنها،برای استنتاج و ترسیم منشأ اشیا و مقولات مبتنی بر اصول تکاملی استفاده می‌شود. «بابه‌کارگیری این روش معلوم شد که فرهنگهای پیچیده و صنعتی غرب هنوز برخی ازجنبه‌های سنتی و عناصر قدیمی را در خود حفظ کرده‌اند» (2 . ص 63).

                        لافیتو[3] حدود 150 سال پیش برای شناخت فرهنگهای باستانی از روشتطبیقی استفاده کرد و این کار در بازسازی تکامل فرهنگی مورد توجه تکامل‌گرایان
قرار  گرفت‌. مکتب تکامل فرهنگی‌، با استفاده از روش تطبیقی‌، در سده نوزدهم به‌«اصل بقای‌» ادوارد تایلر توجه نمود؛ این اصل به عادات و عناصر فرهنگی بازمانده ازدوره‌های قبل در فرهنگ معاصر تأکید می‌ورزد.

 

عوامل مؤثر بر مهاجرت ترک‌های اطراف‌، به شهر همدان‌

گرچه در اینجا قصد پرداختن به مسأله مهاجرت را نداریم‌، اما هرگاه صحبت از تغییرات‌فرهنگی و اجتماعی است‌، نمی‌توان پدیده مهاجرت را نادیده گرفت‌. اگر بخواهیمبه‌طور مختصر علل مهاجرت ترک‌های اطراف شهر همدان را به داخل شهر برشمریم‌،باید بگوییم که‌:

                        مهاجرت آنها به داخل شهر تابع شرایط خاص زمانی و مکانی جدید نیست‌، بلکه‌از زمان استیلای سلجوقیان بر این منطقه‌، مهاجرت ترکان نیز به شهر همدان به‌طورمستمر وجود داشته است‌. در اینجا، در سه مقطع جداگانه‌، به بررسی این پدیده‌می‌پردازیم‌:

ـ سده‌های پنجم و ششم (مهاجرت ترکان سلجوقی‌)

ـ از اواسط سده دوازدهم (اواسط قاجاریه‌)؛

ـ از دهه چهل‌ِ سده چهاردهم (از زمان اصلاحات ارضی تا امروز).

                        اولین مهاجرت ترکان به شهر همدان در سده‌های پنجم و ششم بوده است‌. درزمان ملکشاه سلجوقی‌، ترکمانان به آذربایجان آمدند و به‌زودی شهرهایی مانند گنجه‌،خوی‌، ارومیه‌، همدان از ترکمن‌ها پر شد و شهر خوی ترکستان ایران لقب گرفت‌(10 . ص‌172ـ168). همچنین دکتر عنایت‌الله رضا بر این عقیده است که نفوذ ترکان درزمان فرمانروایی سلجوقی صورت گرفت‌:

                        «این زمان سراسر خراسان بزرگ‌، ماوراءالنهر، بلخ‌، گرگان‌، طبرستان‌، خوارزم‌،همدان‌، دینور، حلوان‌، ری‌، اصفهان و آذربایجان به تصرف غزان سلجوقی در آمد(3 . ص 150).

                        اما مهاجرت دوم آنها در اواسط سده دوازدهم بوده است‌، که در این مقطع جامعه‌روستایی ایران به‌تدریج دچار تحولاتی شد. از یک‌سو جمعیت افزایش یافت‌، و از سوی‌
دیگر با توسعه بازرگانی و اقتصادی‌، کالاهای خارجی ارزان‌قیمت رواج پیدا کرد. این‌وضعیت باعث شد تا صنایع بومی مانند قالی‌بافی‌، گلیم‌بافی و غیره که قسمتی از درآمدروستاییان منطقه را تأمین می‌کرد رو به نابودی بگذارد و عاملی شود برای تشویق‌روستاییان جهت مهاجرت به شهر همدان‌. عوامل دیگری که در این ارتباط می‌توان نام‌برد، عبارت‌اند از: افزایش جمعیت روستاییان‌، به هم خوردن تعادل دخل و خرج آنها ورشد صنایعی چون چرمسازی و شیشه‌سازی در شهر همدان‌.

                        مهاجرت سوم از دهه چهل سده چهاردهم و بعد از اصلاحات ارضی آغاز گردیدکه تا به امروز هم ادامه دارد. این مقطع با تغییرات اجتماعی و فرهنگی قابل‌ توجهی‌همراه بوده است که هدف ما نیز در اینجا پرداختن به تغییراتی است که بعد از اصلاحات‌ارضی و انقلاب اسلامی حادث شده است‌.

 

جمعیت شهرستان همدان در سه دهه اخیر

در سال 1345، مساحت شهرستان همدان 13552 کیلومتر مربع و جمعیت کل آن‌705 551 نفر گزارش شده است‌.

                        آن زمان‌، همدان از نظر تقسیمات کشوری فرمانداری کل محسوب می‌شده‌است‌. در سال 1355، جمعیت آن به 681941 نفر و در سال 1365 به 940023 نفرافزایش می‌یابد که در مدت پنج سال 27.45 درصد افزایش جمعیت را نشان می‌دهد.میزان رشد طبیعی جمعیت در این شهر در سالهای 1365 تا سال 1370، برابر2.16 درصد بوده‌، در حالی که در سطح استان همدان این افزایش 1.76 درصد بودهاست‌. آمار و ارقام نشان می‌دهد که شهرستان همدان در سطح استان به قطب مهاجرپذیرتبدیل شده است‌، از طرف دیگر، اکنون 75 درصد از جمعیت آن در شهرها و فقط‌25 درصد در روستاها زندگی می‌کنند. این در حالی است که درصد روستانشینی درسطح استان همدان‌، معادل 53 درصد است‌.

 

 

      جدول 1ـ تطبیق ویژگیهای جمعیتی شهرستان همدان در سه دهه اخیر

                                   (1370ـ1365ـ 1355ـ 1345)

 

 

مأخذ: گزارشهای سازمان برنامه و بودجه استان همدان در سالهای 1345، 1355، 1365 و 1375

 

تطبیق داده‌ها

در اینجا به تطبیق سه خرده‌فرهنگ مورد نظر (فارس‌زبان‌های همدان‌، ترک‌زبان‌هایاطراف همدان‌، و ترک‌زبان‌های ساکن همدان‌) می‌پردازیم چون تأکید بر روی تغییرات‌فرهنگی آنهاست‌، لذا توجه اصلی به جانب تفاوتها و تشابه‌های این فرهنگهاست‌.همچنین تغییراتی که در فرهنگ ترک‌ها بعد از ورود به شهر همدان ایجاد شده‌، مد نظرقرار گرفته است‌. بنابراین‌، آن دسته از ویژگیهای این سه خرده‌فرهنگ که مناسب پژوهشحاضر بوده است‌، انتخاب شده و در یک جدول هماهنگ با یکدیگر تطبیق داده شده تادرجه تفاوتها و تشابهات آنها مشخص شود.

         جدول 2ـ فهرست تطبیقی ویژگیهای فرهنگی بین سه خرده‌فرهنگ‌

 

 

جدول بالا نشان می‌دهد که از 30 ویژگی فرهنگی تطبیق شده‌، در 18 مورد ترک‌های‌ساکن همدان ویژگیهای فارس‌زبانان همدان را پذیرفته‌اند و در 8 مورد هنوز ویژگیهای‌فرهنگی اصیل خود را حفظ کرده‌اند و در 4 مورد نیز ویژگیهای جدید را بر حسب‌ضرورت به‌منظور سازگاری بیشتر با محیط جدید پذیرفته‌اند.

 

نگرش سه خرده‌فرهنگ نسبت به ابعاد خانواده در نمودار زیر به‌صورت تطبیقی نشان‌داده شده است‌.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            نمودار درصد ازدواج ترجیحی ترک‌زبانان ساکن همدان و اطراف‌

 

 

              جدول 3ـ تطبیق متوسط هزینه‌های خالص سالانه یک خانوار

                                   سه خرده‌فرهنگ در سال 1374                    واحد ریال‌

 

 

* گردآوری شده توسط پژوهشگر.

** مأخذ: آمارنامه سازمان برنامه و بودجه استان همدان 1374.

 

جدول بالا نشان می‌دهد از 9 قلم کالای مصرفی خانوارهای سه خرده‌فرهنگ که با هم‌تطبیق داده شده‌اند در همه موارد ترک‌زبانان ساکن همدان الگوی مصرف را ازفارس‌زبانان همدانی به عاریه گرفته‌اند و این اقدام آنها در جهت سازگاری با محیط جدیدفرهنگی است و در هیچ یک از موارد الگوی مصرف فرهنگ اصلی خود را حفظ‌نکرده‌اند.

تجزیه و تحلیل داده‌ها

در زمان گردآوری مطالب مردم‌نگاری از ترک‌های ساکن همدان‌، یک فرض روشن این‌بود که ایشان به دلیل برخورد فرهنگی و تماس با فارس‌ها در قلمرو جدید فرهنگی ـاجتماعی‌، مجموعه‌ای از تفاوتهای ساختاری مردم‌نگاری را از خود بروز خواهند داد؛اما در مقابل ترک‌های اطراف همدان چون دچار برخورد فرهنگی با فرهنگهای دیگرنشده‌اند، فرهنگ اصیل خود را بیشتر حفظ کرده‌اند. فرض دیگر این بود که‌: هر چندترک‌های اطراف همدان طی سه دهه اخیر تغییرات فرهنگی چشمگیری نداشته‌اند، اماعواملی چون «اصلاحات ارضی‌» و «انقلاب اسلامی‌» بر کلیت فرهنگی آنها تأثیر گذاشته‌است‌. از آنجایی که عوامل یاد شده در سطح ملی جامعه ایران رخ داده است‌، تغییراتفرهنگی ترک‌های اطراف همدان را باید بیشتر ناشی از پویایی درونی فرهنگ آنهادانست که معمولاً آن را «تغییرات ساختاری‌» می‌نامند. اما ترک‌های ساکن همدان که‌گروهی مهاجر بوده‌اند و در جوار فارس‌زبان‌ها سکنا گزیده‌اند، در معرض فرآیندهای‌قومی تغییرات فرهنگی قرار گرفته‌اند به طوری که این تغییرات می‌تواند حاصل تماس‌فرهنگی میان ترک‌ها و فارس‌ها و یا ناشی از تأثیر محیط جدید باشد. هدف ما نیز دراینجا به‌طور کلی تجزیه و تحلیل تفاوتها و تشابهات بر حسب تغییر یا مقاومت ویژگیهای‌فرهنگی است‌.

                        همزیستی ترک‌های همدان با فارس‌زبان‌های آنجا قدمتی دیرینه دارد. فارس‌هاچون در بومگاه فرهنگ خویش زندگی می‌کنند، قاعدتاً دارای فرهنگ غالب‌تر هستند؛زیرا فرهنگ و سنت آنها در طول تاریخ بر حسب نیاز و شرایط محیط آنها به‌وجود آمده‌است‌. اما ترک‌زبان‌ها وارد محیطی شده‌اند که بومگان فرهنگ آنها نبوده است‌، لیکن‌چون به صورت گروهی و خیل عظیم به شهر همدان مهاجرت کرده‌اند، توانسته‌اندبرخی از ویژگیهای فرهنگی خود را حفظ کنند و حتی عناصری از فرهنگ خود را نیز به‌درون فرهنگ فارسی‌زبان‌ها وارد کنند، که در بررسی تحلیلی زبان فارسی همدانی به‌وجود واژگان متعدد ترکی پی می‌بریم‌. به‌طور کلی در اینجا دو فرهنگ عمده با هم رو به‌رو شده‌اند که بر اثر همزیستی طولانی با یکدیگر، بین آنها شرایطی توأم با درک متقابل‌ایجاد شده است‌. البته در فرهنگ مادی و برخی باورهای ترک‌های ساکن همدان‌

تغییراتی دیده می‌شود، اما داده‌های گردآوری شده نشان می‌دهد که آنان برای حفظ
ویژگیهای فرهنگی خود در برخی از جنبه‌ها تمایلاتی دارند؛ به گونه‌ای که برخی‌خانواده‌ها هنوز بعد از یک قرن سکونت در همدان‌، به زبان ترکی آشنایی کامل دارند.تداوم ازدواجهایی از نوع سورورات و لویرات مؤید این ادعاست‌. در اینجا حفظ زبان‌ترکی‌، ناشی از ارتباط تنگاتنگ ترک‌های ساکن همدان با هم‌تباران خودشان در اطراف‌این شهر است‌. هنگام مقایسه بین زبان ترکی ساکنان همدان با ترک‌های اطراف‌، درمی‌یابیم که واژه‌های متعددی از زبان فارسی وارد زبان ترکی ساکنان همدان شده است‌که این فرآیند بر اثر تراوش اجزای فرهنگ غالب به درون فرهنگ همجوار است‌،درضمن مهاجرانی که بیش از سه دهه از سکونتشان در همدان می‌گذرد، همچنان زبان‌ترکی خود را حفظ کرده‌اند؛ آنها در اماکن عمومی شهر و بازار به زبان فارسی و در منزل‌و در مجالس دوستان و خویشاوندان خود، به ترکی صحبت می‌کنند.

                        ترک‌های ساکن همدان به زبان فارسی مسلط هستند، اما فارسی‌زبان‌ها، به‌ندرت‌زبان ترکی را فرا گرفته‌اند. در این رویارویی‌، ترک‌زبان‌ها برای تسهیل در امور زندگی وسازگاری بهتر با فرهنگ غالب (فرهنگ فارس‌زبان‌ها) نیاز به یادگیری زبان فارسیداشته‌اند؛ اما فارس‌زبان‌ها به دلیل بودن در بومگاه فرهنگی خود و نیز برخورداری ازفرهنگ مسلط‌، نیازی به یادگیری زبان مهاجران نداشته‌اند.

                        درضمن باید اضافه کنیم که در این میان ترک‌زبان‌ها ویژگیهای فرهنگی فراوانی رانیز از دست داده‌اند، زیرا اجتماع جدید ترک‌زبان‌ها بعد از ورود به شهر همدان‌، برای‌بقای بهتر خود نیاز به همسان‌گردی داشته است‌. لذا استفاده از زبان فرهنگ مسلط یکی‌از آن موارد است‌. جدول تطبیق هزینه‌های سالانه خانوار نشان می‌دهد که الگوی‌مصرف و هزینه‌های جاری سالانه آنها نیز تغییر پیدا کرده است و این اقدام آنها به‌منظورسازگاری با محیط جدید فرهنگی بوده است‌. اقلام مندرج در جدول نشان‌دهنده این‌نکته است که بینش آنها در مورد بهداشت و درمان‌، مسافرت‌، وسایل آرایشی و موادغذایی تغییر یافته است‌.

                        بعد از ساکن شدن ترک‌های مهاجر در همدان‌، حتی تغییراتی در آداب غذایی آنهانیز مشاهده می‌شود؛ مثلاً پذیرفتن غذاهای جدید و استفاده از پروتئین دریایی و غیره‌.البته از ابتدا به دلیل نزدیکی این دو حوزه فرهنگی از نظر مکانی و شرایط مشابه اقلیمی‌،مشابهت‌های غذایی بین آنها وجود داشته است‌.

                        شیوه مرسوم ازدواج در میان ترک‌های اطراف همدان «تک‌همسری‌» است‌؛ اماموارد چندزنی نیز در بین آنها هست که البته در بین ترک‌های ساکن همدان به‌ندرت‌مشاهده می‌شود. ضمناً ازدواجهای خویشاوندی‌، مبادله‌ای‌، «سورورات‌»[4] و «لویرات‌»[5]در بین ترک‌های اطراف همدان نسبت به هم‌تباران ایشان در شهر همدان بسیار متداول‌تراست‌. گونه‌های مرسوم دیگر ازدواج میان ترک‌های اطراف همدان‌، ازدواج مبادله‌ای‌(قیزقیزا) و یا ازدواج «ناف بری‌» است که در میان ترک‌های ساکن همدان وجود ندارد.

                        امروز ازدواج بین ترک‌های ساکن همدان و فارس‌زبان‌های آن بدون هیچ مانعفرهنگی صورت می‌گیرد و البته فرزندان حاصل از این نوع ازدواجها فارس‌زبان هستندکه آن هم به دلیل فرآیند همسان‌گردی ترک‌ها با فارس‌هاست‌.

                        در حال حاضر دیگر نمی‌توان فرهنگ ترک‌های ساکن همدان را یک فرهنگ‌«همگون‌» خواند، چون آنها دیگر یک گروه تک‌نژادی و همگون تلقی نمی‌شوند؛ گر چه‌هنوز تشابهات زیادی با هم‌تباران خود در اطراف همدان دارند، زیرا تعداد ویژگیهای‌فرهنگی که آنها حفظ کرده‌اند قابل توجه است‌.

                        در تجزیه و تحلیل فرهنگی دو جامعه ترک‌زبان و فارس‌زبان ساکن همدان‌،در می‌یابیم که این دو اجتماع نسبتاً باز هستند و در معرض عوامل تغییردهنده و نیزبرخورد با دنیای خارج از حوزه فرهنگی خود قرار گرفته‌اند؛ بنابراین «ناهمگون‌» تلقی‌می‌شوند، اما ترک‌های اطراف همدان چون تک‌نژاد هستند و خیلی در معرض عوامل‌تغییر قرار نگرفته‌اند؛ در مقابل پدیده تغییر فرهنگی و اجتماعی مقاومت بیشتری نشان‌داده‌اند که حاصل آن حفظ فرهنگ یک‌دست و همگون خودی است‌.

                        ترک‌های همدان بر اثر همجواری با فارس‌ها و تغییراتی که در الگوی زیست آنهارخ داده است‌، به مشاغل جدیدی روی آورده‌اند. درضمن آن گروه از ترک‌ها که بیش ازسه دهه از ورود آنها به همدان می‌گذرد، نسبت به گروهی که اخیراً یعنی حدود یک دهه‌است وارد همدان شده‌اند، از وضعیت اقتصادی مطلوبتری برخوردارند.

                        به‌طور کلی هنگام تماس بین فرهنگ ترک و فارس در همدان‌، ویژگیهای مجرد
فرهنگی آنها نیز با یکدیگر به رقابت برخاسته و فرآیند همسان‌گردی بین این ویژگیهارخ‌  داده است‌. لذا برخی ویژگیها مانند ورود واژه‌های ترکی به زبان فارسی و بالعکس وموارد دیگر از درون یکی از این فرهنگها به درون فرهنگ دیگر رسوخ کرده است‌.

                        البته ترک‌های همدان کاملاً در فرهنگ فارس‌ها هضم نشده‌اند و همسان‌گردی‌مطلق صورت نگرفته است‌؛ به‌گونه‌ای که هنوز شاهد حفظ زبان و برخی دیگر ازویژگیهای فرهنگی خاص ترک‌ها هستیم‌، اگر چه فرهنگ کامل و جامع خود را نیزنتوانسته‌اند حفظ کنند. در حقیقت‌، نوعی هم‌سکنایی قومی با همزیستی مسالمت‌آمیزبین ترک‌زبان‌ها و فارس‌زبان‌ها ایجاد گردیده و هر دو اجتماع حق و حقوق یکدیگر رامحترم می‌شمرند و کاملاً در شرایط سازگاری به‌سر می‌بردند البته اشتراکات مذهبی وفرهنگی میان آنها و نیز شمار زیاد ترک‌زبان‌ها در این شهر از عوامل مؤثر این همزیستی‌مسالمت‌آمیز به‌شمار می‌رود. از آنجایی که هر دو اجتماع ساکن در شهر همدان به دلیل‌برخورداری از شرایط یکسان‌، در معرض محرکات بیرونی بوده‌اند، لذا برای حفظ‌فرهنگ و شرایط خویش‌، به شناخت منطقی از یکدیگر پرداخته‌اند تا در سایه وحدت‌،در برابر محرکات بیرونی در امان باشند. زیرا شهر همدان به دلیل موقعیت جغرافیایی‌خاص خود، در حصر اقوام مختلف و تاخت و تازهای گوناگون بوده و در طول تاریخ نیزبابت آن تاوان سنگینی پرداخته است‌.

به طور کلی در حال حاضر، هر دو قوم فارس‌زبان و ترک‌زبان ساکن در شهر همدان درجوی عاری از تضاد اجتماعی و نزاع قومی به‌سر می‌برند و به طور مشترک به سوینوگرایی در مسیر فرهنگ ملی پیش می‌روند و هر کدام بر حسب ضرورت و نیاز،ویژگیهای قوی‌تر فرهنگ دیگر را می‌پذیرند.

 

نتیجه‌گیری‌

نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که ترک‌زبان‌های اطراف همدان به دلیل آنکه کمتردستخوش حوادث عمده در جریان توسعه و تکامل فرهنگی شده‌اند، هویت قومی وفرهنگی خود را بیشتر حفظ کرده‌اند. محدوده جغرافیایی و الگوی اقتصادی زندگی‌،کشاورزی‌، دامداری و صنایع بومی آنها چندان در معرض نوسازی قرار نگرفته است‌؛

به عبارت دیگر، ساختار اجتماعی آنها به گونه‌ای بوده که مانع پذیرش مشاغل و عوامل‌تغییردهنده شده است‌، زیرا در مقابل پدیده تغییر، بسته‌تر عمل کرده و تا حدی از مسیرتوسعه ملی نیز به دور مانده است‌. برای اثبات این ادعا می‌توان به شاخصهای توسعه درسطح میانگین کل کشور مراجعه کرد.

                        مهاجرتهای اولیه ترک‌زبان‌ها به شهر همدان را یک محدوده زمانی 600 ساله دربر می‌گیرد که طی این مدت‌، فرآیندهای پیچیده تماس فرهنگی‌، فرهنگ‌پذیریسازگاری و آمیختگی فارس و ترک در این شهر صورت گرفته که حاصل این تماسهایفرهنگی در طول تاریخ زندگی مسالمت‌آمیز بین آنها بوده است‌.

                        در مقایسه با ترک‌های اطراف همدان‌، ترک‌های ساکن همدان‌، پس از مهاجرت به‌این شهر در معرض تغییرات عمده قرار گرفته و ویژگیهای متناسب با شرایط جدید رابرگزیده‌اند. به زبان مردم‌شناسی باید گفت که موقعیت ترک‌های ساکن همدان چنانمی‌نماید که برخی از ویژگیهای فرهنگی آنها، دستخوش تغییر شده و برخی نیز حفظ‌شده است‌؛ در نتیجه درجه‌ای از همگرایی میان دو فرهنگ عمده (فارس و ترک‌) به‌چشم می‌خورد. در این همگرایی‌، هر دو فرهنگ دستخوش تغییر شده‌، اما فرهنگترک‌ها تغییرات بیشتری را پذیرفته است و آن هم ناشی از ورود به محیط اجتماعی وفرهنگی جدید می‌باشد که برای آنان در ابتدا بیگانه بوده است در نهایت این دو فرهنگ‌در بستر زمان بر یکدیگر تأثیر گذاشته‌، به هم نزدیک شده و در عین حال‌، به‌سویفرهنگ ملی در حرکت بوده‌اند.

 

منابع‌

 

 

1ـ آمارنامه اقتصادی ایران در آغاز جنگ دوم جهانی‌، جلد 2.

 

2ـ بروس‌، جرالد. تاریخ مردم‌شناسی‌، ترجمه علی انتظاری‌، انتشارات جهاد دانشگاهی‌، مشهد،1363.

 

3ـ رضا، عنایت‌الله‌. آذربایجان و ارّان‌، بنیاد دکتر محمود افشار یزدی‌، 1372.

 

4ـ سازمان برنامه و بودجه استان همدان‌، گزارش مختصری از اوضاع اقتصادی ـ اجتماعی همدان‌،همدان‌، 1370.

 

5ـ سازمان برنامه و بودجه همدان‌، آمارنامه استان همدان‌، 1373.

 

6ـ سبزیان‌، سعید. بررسی علل مهاجرتهای استان همدان‌، پایان‌نامه دکتری جامعه‌شناسی‌، 1373.

 

7ـ سرانا، گوپالا. روش تطبیق در علوم اجتماعی‌، ترجمه رحیم فرخ‌نیا، انتشارات مرندیز، مشهد،1373.

 

8ـ طرح مطالعاتی توسعه روستاهای استان همدان‌، تهران پژوهش‌، تهران‌، 1370.

 

9ـ گزارشهای سازمان برنامه و بودجه استان همدان در سالهای 1345، 1355، 1365، 1375.

 

10ـ هیئت‌، غفار. پایان‌نامه کارشناسی ارشد زبان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی‌، تهران‌،1366.

 

 

11- Barnett| H.G. (1953). Innovation: The Basis of Cultural Change NewYork|P.2.

 

12- Lauer| H.| (1974). Perspectives on Social Change. Allyn and Bacon.

 

13- Nisbet| R. (1969). Social Change and History NewYork| Oxford UniversityPress| P. 247