بهبود پورتال

وضعیت شاخص‌های روش تحقیق در پایان‌نامه‌های دکترای عمومی پزشکی

دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه(84-1367)

ژاله کوه‌بومی*؛ دکتر فریدون ‌عزیزی**؛ مهندس‌ ناصر ولایی***؛ دکتر منصور رضایی****

 بهمن مهربان*؛ مهوش کهریزی*

چکیده

سابقه و هدف:  پایان‌نامه به‌دلیل این‌که آموزش دانش، مهارت و روش‌شناسی تحقیق برای دانشجویان است دارای اهمیت ویژه می باشد. لذا مطالعة حاضر به منظور بررسی شاخص‌های ده‌گانه روش تحقیق در پایان‌نامه‌های پزشکی عمومی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه طی سالهای 84-1367 انجام گرفت.

مواد و روش‌ها: دراین مطالعه توصیفی- تحلیلی 218 پایان‌نامه پژوهشی دانشجویان دوره پزشکی عمومی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه طی18 سال  با استفاده از نمونه‌گیری چندمرحله‌ای بررسی شد. میانگین نمرات پایان‌نامه‌ها در  بنج دوره زمانی مقایسه گردید. داده‌ها با استفاده از یک چک‌لیست که حاوی 91 گزینه  مربوط به ده شاخص روش تحقیق شامل عنوان، ‌چکیده، بیان مسأله، ‌بازنگری متون، اهداف و فرضیات، روش اجرا، ‌یافته‌ها، بحث، ‌نتیجه‌گیری و منابع بود، جمع‌آوری و امتیاز هر یک ازآن‌ها برحسب اهمیت  نسبی تعیین شد. حداکثر نمره یک پایان‌نامه 20 فرض شد که براساس مقیاس لیکرت در پنج رده قرارگرفت. برای تحلیل داده‌ها آزمون‌های مجذور کای، تی، آنالیز واریانس و تست تعقیبی توکی استفاده شد.

یافته‌ها : یافته‌ها نشان داد که میانگین نمره کل شاخص‌های ده‌گانه در پایان‌نامه‌های مورد بررسی 11/3 ±77/8 از 20 بوده است. به‌جز شاخص‌های « عنوان»  که رتبه بسیارخوب و « یافته‌ها» که رتبه خوب اخذکرده‌اند، بقیه شاخص‌ها در مرتبه متوسط، ضعیف یا نامناسب قرار داشتند. آزمون تی تفاوت معناداری را در نمره میانگین شاخص‌های ده‌گانه نشان‌داد(001/0P<). نمره کل پایان‌نامه‌ها که در دوره ‏زمانی اول 54/1±90/5 بود، در دوره‌های زمانی دوم تا پنجم به‌ترتیب به 36/2±73/7، 53/2±62/8، 41/2±28/11 و 33/2±40/12 افزایش یافت. به عبارت دیگر، میانگین امتیاز کل پایان‌نامه‌ها در دوره‌های زمانی دوم، سوم، چهارم و پنجم نسبت به دوره قبلی خود به‌ترتیب 5/30، 94/11، 85/30 و 93/9 درصد افزایش یافته است. آزمون آنالیز واریانس تفاوت معناداری را بین میانگین نمره کل پایان‌نامه‌ها در پنج دوره زمانی مورد مطالعه  نشان داد (001/0P<). آزمون تعقیبی توکی نشان داد همه دوره‌های زمانی  به‌جز دو دوره، تفاوت معناداری با یکدیگر داشتند (001/0P<).

بحث: مطالعه حاضر سیر بهبودی را در تدوین  شاخص‌های ده‌گانه روش تحقیق در  پایان‌نامه‌ها نشان داد. چنین به نظر می‌رسد که عواملی از قبیل زمان، تغییر آیین‌نامه پایان‌نامه‌ها، شرکت اساتید راهنما در کارگاه‌های روش تحقیق و دسترسی سریع به بانک‌های اطلاعاتی موجبات بهبودی در روند تدوین پایان‌نامه‌ها را فراهم آورده است.

مقدمه

پایان‌نامه یک اثر نوشتاری فردی برای دریافت درجات علمی و تخصصی است که در حدود ده  تا 15 هزار کلمه نگارش می‌شود و موضوع آن طی فرایند بحث و مذاکره بین دانشجو و استاد راهنما انتخاب می‌گردد (1). در دوره آموزش پزشکی عمومی در ایران، پایان‌نامه 6 واحد درسی است تا دانشجو در طول دوره تحصیلی خود به‌گونه‌ای با مسایل پژوهشی و چگونگی انجام یک تحقیق آشنا شود. به نظر می‌رسد یکی از راه‌های پرورش محققان خوب تشویق دانشجویان برای نوشتن یک پایان‌نامه پژوهشی است (2). پایان‌نامه‌ها به چند علت دارای اهمیت می‌باشند: نخست آنکه پایان‌نامه، در واقع آموزش دانش،‌ مهارت و روش‌شناسی تحقیق برای دانشجویان است. بنابراین، ضرورت دارد که چهارچوبی مناسب و یکنواخت برای ارایه این واحد آموزشی پژوهشی ارایه گردد. از طرف دیگر، ‌هر پایان‌نامه به عنوان الگویی برای سایر دانشجویان قلمداد می‌گردد که به عنوان مرجعی در ساختار مرسوم دانشگاه به آن مراجعه‌می‌کنند؛ بنابراین وجود پایان‌نامه‌هایی با کیفیت و محتوای مناسب برای راهنمایی در این خصوص احساس می‌شود (3). همچنین وضعیت تدوین پایان‌نامه‌ها می‌تواند انعکاسی از میزان توجه مسئولین دانشگاه، اساتید راهنما و دانشجویان به این واحد آموزشی‌پژوهشی مهم باشد که به صورت تدریجی در جهت‌دهی به فعالیت‌های علمی دانشگاه و کسب اعتبار علمی آن دخیل می‌باشد؛ زیرا هرچه پایان‌نامه از کیفیت قوی‌تری برخوردار باشد، قابلیت تبدیل آن به مقاله بیشتر خواهد بود و چنانکه می‌دانیم یکی از معیارهای تعیین اعتبار علمی هر دانشگاهی تعداد مقالات چاپ‌شده آن دانشگاه در مجلات علمی-پژوهشی داخل یا خارج از کشور می‌باشد. در کشور آلمان، همانند ایران، انجام دادن یک کار پژوهشی در قالب پایان‌نامه به منظور اخذ عنوان دکتری برای دانشجویان پزشکی اجباری است (4 و 5)، ولی تعداد مقالات چاپ‌شده در مجلات پزشکی با توجه به جمعیت و تعداد دانشجویان پزشکی، در مقایسه با کشورهای کوچکی مانند سوئد، دانمارک،‌ فنلاند و هلند- که در آن کشورها پایان نامه اختیاری است- کمتر است (2). در ایران تحقیق جامعی از تعداد مقالات استخراج‌شده از پایان‌نامه‌ها وجود ندارد، ولی به نظر می‌رسد تعداد معدودی از آن‌ها مقاله شده‌اند؛ زیرا در مطالعات محدودی که انجام‌گرفته اکثر پایان‌نامه ها دارای اشکالات اساسی هستند (6 و 7). از سوی دیگر مطالعه دیگری بر تأثیر عامل زمان در ارتقای کیفی پایان‌نامه‌ها تأکید دارد (8). همچنین در مطالعات دیگر بهبودی در وضعیت تدوین پایان‌نامه‌ها گزارش شده است(2 و 11-9).

نتایج تحقیقات ذکرشده  نمایانگر وجود تناقض در این خصوص است. از سوی دیگر، چند متغیر مرتبط با پژوهش مانند گسترش استفاده از خدمات اطلاع‌رسانی و بانک‌های اطلاعاتی  از طریق شبکه جهانی، ممنوعیت ترجمه و به‌عنوان پایان نامه و تدوین دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌های نگارش پایان‌نامه در سال‌های اخیر، ‌ضرورت بررسی پایان‌نامه‌ها را مطرح می‌سازد؛ لذا این مطالعه در روی پایان‌نامه‌های دکترای عمومی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه از بدو تأسیس لغایت سال 1384 انجام گرفت تا نحوه به‌کارگیری شاخص‌های روش تحقیق در آن‌ها مورد ارزیابی قرار گیرد.

مواد و روش‌ها

این مطالعه از نوع توصیفی-تحلیلی است. از کل 826 پایان‌نامه پژوهشی دانشجویان دوره پزشکی عمومی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه از سال 1367 لغایت اسفند 1384 با استفاده از فرمول «محاسبه حجم نمونه برای نسبت در جامعه محدود» تعداد  218 پایان‌نامه- براساس تعداد آن‌ها در هر سال- با استفاده از نمونه‌گیری چندمرحله‌ای (طبقه‌بندی برای هر سال و در داخل هر سال به روش تصادفی ساده) انتخاب شدند و مورد بررسی قرار گرفتند. داده‌ها با استفاده از یک چک‌لیست حاوی 91 گزینه که 4 گزینه آن مربوط به مشخصات کلی پایان‌نامه و 87 گزینه آن مربوط به شاخص‌های ده‌گانه روش تحقیق شامل عنوان (6 گزینه)، ‌چکیده (6 گزینه)، بیان مسأله (11 گزینه)، ‌بازنگری متون (6 گزینه)، اهداف و فرضیات (7 گزینه)، روش اجرا (21گزینه)، ‌یافته‌ها (19گزینه)، بحث (5گزینه)، ‌نتیجه‌گیری(2 گزینه) و منابع (4 گزینه) بود، توسط یک نفر از مدرسان کارگاه‌های روش تحقیق جمع‌آوری شد. روایی ابزار با استفاده از اعتبار محتوا تعیین شد.  با استفاده از آزمون مجدد پایایی ابزار 93/0 به‌دست آمد.  به‌دلیل عدم وجود ابزار استاندارد و همچنین عدم ارزش یکسان گزینه‌های مربوط به شاخص‌های ده‌گانه امتیاز وزنی هر یک از 86 گزینه از حداقل 1/0 تا حداکثر 1 امتیاز توسط 8 نفر از اساتید روش تحقیق دانشگاه‌های علوم پزشکی شهید بهشتی و کرمانشاه مشخص و براساس آن نمره (امتیاز) نهایی هر یک از شاخص‌های ده‌گانه به قرار ذیل تعیین‌گردید: عنوان 5/0، خلاصه 2، بیان مسأله 2، بازنگری منابع 2، اهداف و فرضیات 5/1، روش تحقیق و نحوه اجرا 4، یافته‌ها 4، بحث 5/2، نتیجه‌گیری و پیشنهادها 5/0 و منابع 1. براین اساس حداکثر نمره یک پایان‌نامه 20 فرض شد که  بر طبق مقیاس لیکرت پایان‌نامه‌هایی که نمره‌کل شاخص‌های ده‌گانه آن‌ها 4-0 بود نامناسب، 8-01/4 ضعیف،
12-01/8 متوسط، 16-01/12 خوب و 20-01/16 به عنوان خیلی خوب درنظرگرفته‌شد. همچنین در این پژوهش میانگین نمرات پایان‌نامه‌ها در پنج دوره زمانی مورد مقایسه قرار گرفت. به‌دلیل تعداد کم پایان‌نامه‌های پژوهشی در سال‌های 72-1367 پایان‌نامه‌های این 5 سال به عنوان یک دوره  زمانی درنظرگرفته‌شد، در حالی‌که از سال 1373 لغایت 1384 هر سه سال به عنوان یک دوره  زمانی لحاظ گردید. برای تحلیل داده‌ها آزمون‌های مجذور کای، تی، آنالیز واریانس و آزمون تعقیبی توکی مورد استفاده قرار گرفت.

یافته‌ها

جدول 1 مبین آن است که امتیاز کل شاخص‌های ده گانه در پایان‌نامه‌های مورد بررسی 11/3 77/8  از 20 بوده است که براساس مقیاس 5 گزینه‌ای لیکرت در رده متوسط  قرار می‌گیرد. همچنین  این جدول نشان می‌دهد که به‌جز شاخص‌های «عنوان»  که نمره خیلی خوب و «یافته‌ها» که نمره خوب اخذ کرده‌اند، بقیه شاخص‌ها در مرتبه متوسط، ضعیف یا نامناسب قرار دارند. آزمون تی تفاوت معناداری را در میانگین نمره این شاخص‌ها نشان می‌دهد (001/0P<).

جدول 2 نشان می‌دهد که نمره کل شاخص‌های ده‌گانه در سال‌های 72-1367 از 54/1±9/5 به 33/2±40/12 در سال‌های 84-1382 رسیده است. به عبارت دیگر، این جدول نشان می‌دهد که میانگین نمرات کل پایان‌نامه‌ها در دو دوره  زمانی اول، یعنی سال‌های 72-1367 و
75-1373 در حد ضعیف، در دو دوره  زمانی بعدی یعنی سال‌های 78-1376 و 81-1379 در رده متوسط و در مقطع آخر یعنی سال‌های 84-1382 در رده خوب قرار گرفته است. آنالیز واریانس تفاوت معناداری را بین میانگین نمرات کل پایان‌نامه‌ها دردوره‌های زمانی مختلف

جدول 1- میانگین و انحراف معیار شاخص‌های ده‌گانه در 218 پایان‌نامه دوره دکترای عمومی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه در سال‌های 84-1367

* نتیجه آزمون= 001/0 P<

فوق نشان داد(001/0 P<).

به‌منظور تعیین تغییرات میانگین امتیاز کل شاخص‌های ده‌گانه روش تحقیق در دوره‌های زمانی مورد مطالعه درصد تغییرات در هر مقطع نسبت به دوره قبلی محاسبه گردید. همان‌طور که جدول3 نشان می‌دهد، میانگین نمره کل پایان‌نامه‌ها در دوره‌های زمانی مورد بررسی به‌ترتیب 5/30، 94/11، 85/30 و 93/9 درصد افزایش یافته است. آزمون تی تفاوت‌آماری معناداری را نشان‌داد(001/0 P<).

نمودار1 روند تغییرات میانگین در پایان‌نامه‌ها را در دوره‌های زمانی مورد بررسی نشان می‌دهد که مبین بهبود وضعیت تدوین پایان‌نامه‌هاست. با استفاده از آزمون تعقیبی توکی مقایسه‌های دوگانه بین پنج دوره‌ زمانی انجام گرفت که نشان داد همه دوره‌ها به‌جز دو دوره 75-1373 با 78-1376 (219/0p=) و 81-1379 با 84-1382 (304/0 P=) تفاوت معناداری با یکدیگر داشتند (001/0P=).

جدول 2- میانگین و انحراف معیار امتیاز کل شاخص‌های ده‌گانه در 218 پایان‌نامه دوره دکترای عمومی پزشکی دانشگاه  علوم پزشکی کرمانشاه به تفکیک پنج دوره زمانی در سال‌های 84-1367

* نتیجه آزمون= 001/0 P<

جدول 3- روند تغییرات میانگین امتیاز کل شاخص‌های ده‌گانه روش تحقیق در 218 پایان‌نامه دوره دکتری عمومی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه در سال‌های 84-1367

* نتیجه آزمون= 001/0 P<

بحث

یافته‌ها نشان‌داد که نمره کل شاخص‌های ده‌گانه
روش تحقیق در پایان‌نامه‌های دکترای عمومی پزشکی 11/3±77/8 بر مبنای 20 بوده است که براساس مقیاس لیکرت 5 گزینه‌ای در رده متوسط قرار می‌گیرد. در مطالعه پیروی و همکاران (8) که پایان‌نامه‌های دکترای عمومی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی را از نظر روش‌شناسی تحقیق در سه دوره زمانی 68-1367،
71-1370 و 74-1373 مورد بررسی قرار داده‌اند، میانگین امتیاز کل اخذشده پایان‌نامه‌ها 42/34 بوده و حداکثر امتیاز پایان‌نامه‌ها 136 بوده است. با توجه به آنکه حداکثر امتیاز پایان‌نامه‌ها در تحقیق ما 20 بوده‌ و میانگین نمره کل پایان‌نامه‌ها 77/8 است، چنانچه این دو میانگین را به 100 تبدیل کنیم، یعنی میانگین مطالعه ما در 5 ضرب شود، آن‌گاه میانگین مطالعه ما 44 خواهد شد. در این صورت وضعیت بهتر پایان‌نامه‌های مورد بررسی در تحقیق ما مشهود است که می‌تواند علل متفاوتی داشته باشد: اولاً دوره‌های زمانی انتخاب‌شده در دو تحقیق متفاوتند. به عبارتی بیش از یک سوم پایان‌نامه‌های مورد بررسی در تحقیق حاضر مربوط به سال‌های 75 تا 78 است که براساس تحقیقات انجام‌شده در کشور وضعیت بهتر پایان‌نامه‌ها در سال‌های ذکرشده نسبت به سال‌های
71-70 و 74-73 نشان داده شده است؛ به‌عنوان مثال در تحقیقی که در روی کلیه پایان‌نامه‌های دوره پزشکی عمومی در سراسر کشور انجام گرفت، نتایج نشان داد
که امتیاز پایان‌نامه‌های سال‌های 78-1377 نسبت به سال‌های 71-1370 افزایش معناداری یافته است (2). سبحانی نیز به نتیجه‌ای مشابه دست یافت (5). دوماً تفاوت در حجم نمونه دو تحقیق میتواند علت دیگری برای نتایج به‌دست‌آمده باشد. سوماً این تفاوت ممکن است ناشی از روش اجرا و ابزار به‌کار رفته در دو تحقیق باشد. در تحقیق حاضر 91 گزینه با اعمال امتیاز وزنی به هر گزینه مورد بررسی قرار گرفته است که در تحقیق پیروی و همکاران (8) گزینه‌ها بدون احتساب امتیاز وزنی  مورد بررسی قرار گرفته‌اند.  یافته‌ها نشان داد که از بین شاخص‌های ده‌گانه مورد بررسی در این تحقیق «عنوان» امتیاز عالی، «یافته‌ها» امتیاز خوب، «بررسی متون» امتیاز نامناسب و بقیه شاخص‌ها امتیازهای ضعیف یا متوسط دریافت کرده‌اند. به نظر می‌رسد علت بهتربودن وضعیت شاخص‌های «عنوان» و «یافته‌ها» نسبت به شاخص‌های دیگر آن باشد که اولی مربوط به تصویب عنوان پایان‌نامه و دیگری مربوط به جلسه دفاع از پایان‌نامه است که ممکن است به علل ذیل موجب کسب امتیاز بهتر توسط این دو شاخص شده باشد: اول آنکه در اغلب موارد عناوین پایان‌نامه‌ها توسط اساتید راهنما انتخاب و تعیین می‌شو‌د و دانشجو آن‌را می‌پذیرد؛ دوم آنکه در هنگام تصویب عنوان پایان‌نامه‌ها این بخش مورد توجه ویژه قرار می‌گیرد و اشکالات آن به حداقل می‌رسد؛ بنابراین در تدوین آن دقت بیشتری انجام می‌گیرد.

در مورد «یافته‌ها»  به نظر می‌رسد که کسب امتیاز خوب به دلایل ذیل باشد: اول اینکه در اغلب پایان‌نامه‌ها تجزیه و تحلیل آماری توسط اساتید مشاور آمار و یا با راهنمایی اساتید راهنما انجام می‌گیرد. دوم اینکه اهمیت ویژه ارایه بخش یافته‌ها در جلسات دفاع از پایان‌نامه‌ها توجه ویژه‌ای را می‌طلبد که موجب دقت بیشتر در تدوین این بخش می‌گردد. سوم اینکه اغلب پایان‌نامه‌های مورد بررسی از نوع توصیفی بوده‌اند و نیاز به تجزیه و تحلیل خاصی نداشتند و موجبات اخذ امتیاز خوب در این قسمت را فراهم آورده‌اند. مطالعه پیروی و همکاران تأییدکننده نتایج به‌دست‌آمده در قسمت یافته‌ها می‌باشد (8). مطالعه سبحانی و همکاران نشان داد که تنها نقطه قوت در پایان‌نامه‌های مورد بررسی بخش یافته‌ها بوده است، به‌طوری‌که 1/68 درصد از کل پایان‌نامه‌ها در این بخش دارای کیفیت عالی بوده‌اند(7). در تحقیق حاضر شاخص‌های چکیده، روش اجرا، بحث و منابع در رده متوسط قرار داشتند که یکی از مهم‌ترین این شاخص‌ها، شاخص «روش اجرا» می‌باشد. می‌دانیم که پایه اصلی کاربرد نتایج هر تحقیق بر نحوه اجرای آن استوار است. اگر این پایه سست باشد، نمی‌توان به نتایج حاصل از آن اعتماد کرد. از سوی دیگر، شاخص «روش اجرای» ضعیف  در پایان‌نامه‌ها علتی برای ممانعت از تبدیل آن‌ها به یک مقاله علمی قابل چاپ است که اهمیت آن بر هیچ‌کس پوشیده نیست. تعداد مقالات ارایه‌شده در یک دانشگاه یکی از عوامل مهم در طرح رتبه‌بندی دانشگاه‌های کشور است که باید به آن اهتمام ورزید. شاید یکی از علل مهم پایین‌بودن نمره روش اجرا در تحقیق حاضر آن است که در چک‌لیست ما به ابزار تحقیق، نحوه تعیین اعتبار و اعتماد آن، همچنین به متغیرها، نوع متغیر و مقیاس سنجش آن‌ها و... در پایان‌نامه‌ها امتیازی تعلق گرفته است، ولی در دستورالعمل نگارش پایان‌نامه اشاره‌ای به این موارد نشده است؛ لذا دانشجو نسبت به این موارد و هر آنچه در دستورالعمل نگارش پایان‌نامه‌ها اشاره‌ای بدان نشده است، بی‌توجه بوده و بنابراین امتیاز آن مورد را از دست داده است.

چنانکه گفته شد یکی دیگر از شاخص‌های مهم در این تحقیق که در سطح «متوسط» قرار گرفته است، شاخص «بحث» می‌باشد.  شاید بتوان گفت نوشتن بحث مهم‌ترین و مشکل‌ترین کار در تدوین یک پایان‌نامه است و این مهم میسر نمی‌شود مگر با  «بررسی متون» کافی و غنی.  همچنان‌که نتایج نشان داده است ضعیف‌ترین شاخص در پایان‌نامه‌های مورد بررسی شاخص «بازنگری متون»  بوده است که در رده «نامناسب» قرار دارد. علت چیست؟ تقریباً 100 درصد پایان‌نامه‌های مورد بررسی دارای بخشی به‌نام «کلیات» بودند و مطالب این بخش عیناً از کتب درسی بازنویسی شده که نتیجه‌ای جز افزایش هزینه، خستگی و اتلاف وقت دانشجو را در بر ندارد. این قسمت به عنوان بررسی متون تدوین وگاهی تعدادی مقاله نیز در این بخش آورده شده بود که کفایت لازم را نداشتند. پس قابل‌پیش‌بینی است که با یک «مرور متون» نامناسب، «بحثی» عالی یا خوب نخواهیم داشت. این موضوع لزوم حذف بخش «کلیات» و اهمیت توجه ویژه به «بررسی متون» با استفاده از مقالات را در پایان‌نامه‌ها مورد تأکید قرار می‌دهد.

بررسی روند تغییرات میانگین امتیاز کل پایان‌نامه‌ها به تفکیک دوره‌های زمانی نشان داد که در هر دوره  زمانی نسبت به دوره قبلی افزایش وجود داشته است. در تحقیق پیروی و همکاران میانگین امتیاز پایان‌نامه‌های پژوهشی طی سال‌های 68-1367، 71-1370و 74-1373 به‌ترتیب 4/23، 93/31 و 97/39 بوده است که تفاوت معناداری را در قالب‌بندی و محتوای پایان‌نامه‌های مورد بررسی گزارش کرده است(8). سبحانی هم در مطالعه خود متذکر شده است که 50 درصد از پایان‌نامه‌هایی که پس از سال 1373 ارایه‌شده، نسبت به سال‌های 72-1371 از وضعیت مناسب‌تری برخوردار می باشند(7). لیکن آصف‌زاده از مطالعه خود نتیجه گرفت که اکثر پایان‌نامه‌های مورد بررسی از غنای روش‌شناسی تحقیق برخوردار نیستند و دارای اشکالات اساسی می‌باشند (6).

نتیجه‌گیری

چنانکه ملاحظه می‌شود اغلب مطالعات انجام شده همانند مطالعه حاضر سیر بهبودی را در محتوای پایان‌نامه‌ها گزارش نموده‌اند. چنین به نظر می‌رسد که عواملی از قبیل تأثیر عامل زمان، افزایش تعداد اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها از قبیل دانشگاه مورد این پژوهش و به تبع آن افزایش تعداد اساتید راهنما و درنتیجه اختصاص وقت بیشتر آنان برای راهنمایی دانشجویان، تغییر آیین‌نامه پایان نامه ها-هرچند  که هنوز دارای اشکالاتی است ـ شرکت اساتید راهنما در کارگاه‌های روش تحقیق و دسترسی آسان و سریع به بانک‌های اطلاعاتی موجبات بهبودی در روند تدوین پایان‌نامه‌ها را فراهم آورده است؛ ولی نباید از نظر دور داشت که هنوز تا وضعیت مطلوب فاصله زیادی وجود دارد و باید با سرعت‌بخشیدن به روند کنونی برای بهبود وضعیت پایان‌نامه‌نویسی کوشید.

این تحقیق نشان داد که هر بخش از پایان‌نامه که در دستورالعمل نگارش پایان‌نامه‌ها به آن توجه ویژه‌ای نشده است، مورد غفلت دانشجو قرار گرفته است. شاید این موضوع بدان علت است که این دستورالعمل به‌صورت کلی و غیرعینی تدوین گردیده است؛ لذا شایسته است با استفاده از اساتید فن این دستورالعمل را از حالت کلی خارج نمود و بندهای مربوط به آن را با ذکر جزئیات به صورت عینی درآورد. در آن ‌صورت می‌توان امیدوار بود که راهنمای دانشجو در توجه به جزئیات مهم در پایان‌نامه‌ها شود و ضمن پیشگیری از خستگی، سردرگمی، صرف هزینه و وقت فراوان موجبات بهبود در وضعیت تدوین پایان‌نامه‌ها را فراهم آورد و نویدبخش آن باشد که  تعداد مقالات استخراج‌شده از پایان‌نامه‌هایی که بر یک اسلوب صحیح استوارند، فزونی یابد .

تشکر و قدردانی

از استاد بزرگوار جناب آقای دکتر محرابی و همچنین از اساتید ارجمندی که در تهیه  ابزار این  تحقیق و امتیاز وزنی آن ما را یاری دادند، کمال تشکر و امتنان را داریم.  همکاری‌های صمیمانه کلیه کتابداران محترم کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه به‌ویژه مرحومه سرکارخانم فرح رستمی و سرکارخانم شراره مخصوصی را ارج می نهیم.