بهبود پورتال

اداره بررسی­ها و سیاست­های اقتصادی                                                                                                                                                                                          9/11/86

بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران                                                                                                                                                                                      ص113 س86

اهرم اعتبارات

محمدیونس از طریق تامین مالی خرد، دانش بانکداری سنتی را متحول کرد! امروزه وامدهی به فقرا به ابزار قدرتمندی برای تغییرات اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده است.

فیلیپ الکساندر

مقدمه

اگرچه ارایه اعتبارات به کشاورزان خرده­پا از میانه­های سده نوزدهم میلادی با ایجاد شرکت­های تعاونی اعتبار در آلمان آغاز شد، لیکن تاسیس «گرامین بانک[1]» یا بانک دهکده در بنگلادش در سال 1976 آن را به یک جنبش جهانی تبدیل کرد. قرض دادن پول به آنهایی که آنقدر فقیر می­باشند که هیچ دارایی به عنوان وثیقه ندارند. مفهوم جدیدی در دهه 1970 نبود. اما بانک­داری سنتی آن را به عنوان یک عمل بشر دوستانه یا به عنوان یک عمل پرمخاطره با نرخهای بالای ناتوانی در بازپرداخت وام قرض می­نمود. محمد یونس با معرفی مفهوم تامین مالی خرد به عنوان یک مدل کسب و کار خود- پایا[2] تحولی در بانک­داری سنتی ایجاد کرد.

این بانک در مدتی کوتاه رشد چشمگیری یافت. بطوریکه در سال 2007 پورتفوی بانک 500 میلیون دلار و تعداد اعضای آن 5 میلیون نفر بود که 97 درصد آنان را زنان روستایی تشکیل می­داد. میانگین مبلغ وام 170 دلار (60 درصد درآمد سرانه کشور) و 97 درصد از اقساط وامها به موقع پرداخت شده است.

عملکرد گرامین بانک

گرامین بانک در سال 1976 با تامین مالی از طرف دولت بنگلادش، بانک مرکزی و بانک­های با مالکیت دولتی آغاز به کار نمود که در واقع حاصل یک پروژه تحقیقاتی توسط تیم پرفسور یونس در دانشگاه چیتا گونگ بنگلادش بود. نتیجه پروژه گرامین بانک آن بود که این بانک از سال 1983 با تنها 10 درصد سهم دولتی، مستقل شد، در حالیکه مالک بقیه سهام آن مشتریان بانک بودند.

در این بانک اعضاء در گروه­های پنج نفره با شرط عدم قرابت خانوادگی دسته­بندی شده و هفته­ای یک بار در جلسات یک ساعته­ای شرکت می­کنند و هر 8-5 دسته یک مرکز تشکیل می­دهند. اعضای گروه می­باید 3 روپیه به طور هفتگی به عنوان اندوخته شخصی و 5 درصد از وام خود را به عنوان سرمایه گروه پس­انداز کنند تا در مواقع ضروری برای نیازهای تولیدی و مصرفی در اختیار اعضا قرار گیرد. پرداخت اقساط وام نیز هفتگی است و چنانچه یکی از اعضاء در بازپرداخت با مشکل مواجه شود. دیگر اعضای گروه می­باید قسط او را پرداخت نمایند. این الزام سبب می­شود که:

الف- گروه، اعضای بدحساب را در میان خود نپذیرد. شناخت ویژگیهای فردی برای ساکنان روستا هزینه ندارد و بنابراین قسمتی از مشکلات نظام بانک­داری معمول در شناسایی مشتریان، حل شده است.

ب- در میان اعضا انگیزه ایجاد می­کند تا مراقب باشند که وام گیرنده وجوه را به مصارف تعیین شده برساند تا قادر به بازپرداخت وام باشد. بنابراین بخشی دیگر از هزینه­های بانک در نظارت، ارزیابی و کنترل حذف می­شود.

ج- اعضا با سرزنش افرادی که وام خود را نپرداخته­اند و جبران هزینه متحمل شده از طریق سایر روابط داد و ستدی که با فرد خاطی دارند، خطرپذیری عدم بازپرداخت وام را از بانک سلب می­نمایند.

از طرف دیگر برای تقویت انگیزه بازپرداخت وام و کاهش خطرپذیری تاخیر میزان وام پرداختی در طول زمان درصورت خوش­حسابی،‌ افزایش می­یابد. در نتیجه وثیقه وام در واقع "دسترسی به وام در آینده" خواهد بود. گرامین بانک از سال 1984 پرداخت وام مسکن با مدت زمان طولانی­تر و بهره پایین­تر را آغاز کرده است. بنابراین اعضا و سرپرستان سعی می­کنند حساب پاکیزه­ای داشته باشند. تا بتوانند از این وام استفاده نمایند.

علاوه بر موارد مذکور،‌ مقامات گرامین بانک به دنبال ارایه خدمات غیرمالی نیز می­باشند. در جلسات هفتگی علاوه بر تصمیم­گیری درخصوص میزان و بهره هر وام و دوره بازپرداخت، آموزش­هایی در زمینه اصلاح روابط اجتماعی، انضباط فردی، احترام به حقوق جمعی،‌ روش­های نوین انجام امور و .... نیز صورت می­پذیردکه نوعی سرمایه­گذاری نیروی انسانی محسوب می­گردد. همچنین عملکرد این بانک موجب افزایش مشارکت زنان در زمینه­های مختلف شده است. طبق نتایج برخی مطالعات انجام شده، یکی از دلایل عقب­ماندگی بخش کشاورزی در کشورهای درحال توسعه بویژه در آسیا آن است که زنان بیشترین کار کشاورزی را انجام می­دهند ولی درآمد در اختیار مردان خانواده قرار می­گیرد. از آنجایی که مردان بطور مستقیم درگیر امور نیستند. تمایل چندانی نیز به سرمایه­گذاری جهت بهبود ابزار و روش­های کار نشان نمی­دهند. در حالیکه در گرامین بانک زنان بطور مستقیم وام دریافت می­نمایند که این امر موجب تغییر چشمیگری در نحوه انجام کار شده و اعتماد به نفس و توانمندی زنان نیز افزایش یافته است[3]. در بررسی دیگری مشخص شد که دارایی غیرزمین زنان در برابر 100 دلار وام، 27 دلار رشد داشته، هریک درصد افزایش وام،‌ احتمال به مدرسه رفتن پسر و دختر خانواده را به ترتیب 28 و 19 درصد افزایش داده و موجب تقاضای بیشتر زنان برای خدمات پزشکی شده است.[4]

فلسفه یونس از مسائل تجاری بسیار فراتر رفته است. او تامین اعتبار خرد را به عنوان محرکی جهت تغییر گسترده­تر اجتماعی علاوه بر ریشه­کنی فقر ترویج نمود. از این جهت، گرچه گرامین بانک تا حدی بر پایه نظامهای تعاونی سنتی روستایی ایجاد شده با این حال به دنبال مدرن نمودن ساختارهای اجتماعی نیز بوده است،‌ بویژه این بانک به دنبال برابری اقتصادی بیشتری برای زنان – که 97 درصد وام گیرندگان آن به حساب می­آیند- بوده است و یونس 16 اصل را برای گرامین بانک تقدیس کرده که از آنجمله عدم تشویق سنت دادن جهیزیه به عروس است.

از زمین به آسمان (آغاز از صفر)

گرچه تامین مالی خرد در مقیاس وسیعی آغاز به کار نموده است. اما یونس مشتاق است تا به مخاطبین خود خاطر نشان نماید که لازم است از صفر آغاز نمود. او در ابتدای سال به خبرنگار نشریه «بازارهای نوظهور»[5] توضیح داد که نیاز است به سامانه­های حقوقی و مقرراتی پایه توجه دقیقی شود. او بیان نمود که قانون بانکداری سنتی همانند هنر معماری برای یک ابر نفتکش است. آنچه که ما بدان نیاز داریم معماری برای قایق­های کوچکتر است که بتوانند وارد آب­های کم­عمق­تر شوند. این همان چیزی است که اعتبارات خرد برای آن پرداخت می­شود.

الیزابت لیتل فیلد- همکار گروه مشورتی کمک به فقرا (CGAP)[6] که یک سازمان صنعتی اعتبارات خرد واقع در بانک جهانی است- بیان می­دارد که: "آن مهم است که به دولت­ها بگوئیم نباید در وام­دهی مستقیم به شرکت­های با سرمایه خرد درگیر شوند، چرا که این کار بسیار مخرب بوده و بخش خصوصی را تضعیف می­کند".

به محض اینکه پیام تامین مالی خرد به عنوان موتور رشد بخش خصوصی درک شود، توانایی بالقوه آن گسترش می­یابد. در آژانس رتبه­دهی اعتباری "استاندارد اندپور"[7] اعتقاد بر این است که این بخش توانایی رشدی تقریباً 15 بار بیشتر- از 17 میلیارد دلار امروزه – را طی دهه آتی دارد.

گرامین بانک خود از یک پورتفوی وام کمتر از 500 دلار در یک روستا در سال 1976 به تقریباً 500 میلیون دلار در آگوست 2007 با پوشش 5 میلیون مشتری تقریباً در سراسر بنگلادش گسترش یافته است. برآورد می­شود ارزش افزوده "توانا سازی"[8] بنگاه­های خرد بین یک تا دو درصد کل GDP کشور می­باشد.

فقرا همواره وام را پس می­دهند

شعار یونس" فقرا همواره وام را پس می­دهند" بارها اثبات شده است با توجه به این واقعیت که وام­های سررسید گذشته گرامین کمتر از 3 درصد کل وام­ها می­باشد و معوقه ها کمتر از 2 درصد می­باشند. چنین عملکردی براساس کاری شاق و اطلاعات تفصیلی از شرایط هریک از وام گیرندگان میسر شده است، انریکو فرارو، مدیرعامل شرکت سرمایه­گذاری آکیون[9] که در بنگاه­های تامین مالی خرد در سراسر دنیا سهم دارد چنین اعتقاد دارد: شما باید روش خیلی خوبی برای ارزیابی حداکثر توانایی ممکن قرض­گیری هر خانوار داشته باشید. شما تمایل ندارید که به آن­ها کمتر از نیازشان قرض دهید و مانع استفاده پولی که نیاز دارند شوید، اما قطعاً نمی­خواهید به آن ها بیشتر قرض دهید فقط برای آنکه مصرف بر پایه بدهکاری را گسترش دهید. این مدلی است که برخی از اولین زیر مجموعه­­های وام­دهندگان در ایالات متحده آرزو دارند ایکاش آنرا بکار بسته بودند.

بدون شک با وجود سامانه­های بانک­داری سنتی که عده کثیری را در بسیاری از کشورهای در حال توسعه از این سامانه کنار می­گذارد. پیام یونس مستمعین مشتاقی را در خارج از بنگلادش پیدا کرد. حتی وام دهندگانی که در روستاها تاسیس شده­اند همانند "راکیات بانک اندونزی" تحت تاثیر تغییرات الهام گرفته از گرامین بانک سنت شکن یونس در بنگلادش بوده­اند.

سلیمان عارف آریانتو مدیرعامل واحد تامین مالی خرد بانک راکیات و مشاور بانک­داری جامع سازمان ملل بیان می نماید:

قبل از دهه 1970 و شکل­گیری گرامین بانک، اکثراً‌ توسط دولت یا صندوق­های آژانس اجتماعی (Social Agency Funds) تامین مالی می­شدیم و وام را با نرخ­های بهره یارانه­ای اعطا می­کردیم. فقط از سال 1984 بود که هدف خود را تبدیل به یک بانک تجاری در حال پیشرفت قرار دادیم.

گسترش پیام

امروزه گرامین چتری برای فعالیت­های توسعه­ای متعدد دیگری همچون گسترش آبیاری و ارتباطات مخابراتی است. یونس با دریافت جایزه نوبل هنوز اشتهای خود را برای گسترش پیامش از دست نداده است. او به سازمان­های چند جانبه[10] مشاوره می­دهد و به ارتقای پروژه­های تامین اعتبارات خرد در برخی از بزرگترین بازارهای بالقوه در جهان چون هند و چین کمک می­کند. در ابتدای امسال او به نشریه "بازارهای درحال نوظهور" گفت که در حال مذاکره و بحث با "بالاترین سطوح" بانک خلق چین و کمیسیون مقررات بانک­داری چین بوده است.

تعجب ندارد که او موسسات مالی جهانی عمده را نیز به دنبال خود می­کشاند. مدیر تامین اعتبار جهانی سیتی گروپ[11] - بابا آنیبال – به "بازارهای در حال ظهور" می­گوید: از نقطه­نظر تجاری، ملاحظه می­کنیم که تامین اعتبار خرد به عنوان یک کسب و کار (تجارت) عملی است. سیتی گروپ برای استفاده در صنعت تامین اعتبار خرد "محصولات ساختاری"[12] را ایجاد کرده است، به عنوان مثال به موسساتی که گرامین بانک پشتوانه آنها می­باشد، اجازه داده است تا در هند صندوق­های بین­المللی را که خطرپذیری نرخ ارز را پوشش می­دهند تامین مالی کنند./ 3  

ماخذ:

1-تامین مالی خرد،‌ تجربه­های جهانی و امکانات توسعه در ایران، دکتر بهاءالدین نجفی شماره اول، دوره جدید فصلنامه بانک و کشاورزی

2-گزارش ک 2 س 83- دایره کشاورزی- اداره بررسی­ها و سیاست­های اقتصادی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران- اردیبهشت 1383

The hand of Credit – Emerging markets- word Bank/ IMF- Washington-3