طرح بهسازی شهری و اصلاحات بخش مسکن

فرآیند ها ورویه های محیط زیستی

 

جمهوری اسلامی ایران

وزارت مسکن و شهرسازی

طرح بهسازی شهری و برنامه اصلاح بخش مسکن

فرآیندها ورویه های محیط زیستی

 

 

لیست کلمات اختصاری

 

 

 

 

 

1ـ مقدمه

1ـ1ـ سابقه

1ـ2ـ اجزاء برنامه UUHRP

1ـ3ـ هدف از تهیه راهنمای ارزیابی زیست‌محیطی

1-4- ارزیابی زیست محیطیEnvironmental Assessment "EA"

2ـ سیاست‌ها ، چارچوب‌های قانونی و مقررات

2-1 مقدمه

2-2- قوانین موجود زیست محیطی

2-2-1- قوانین و مقررات ملی موجود

2-2-2  استانداردهای ملی زیست محیطی

2-2-3 کنوانسیون‌های منطقه‌ای و بین‌المللی

2ـ3ـ چارچوب قانونی برای ارزیابی زیست محیطی (EIA)

2ـ4ـ مراحل دریافت مجوز

3ـ اثرات شاخص بالقوه محیطی

3ـ1ـ اثرات مثبت محیطی

3ـ2ـ آثار منفی

3ـ2ـ1ـ مروری بر آثار منفی زیست محیطی

 3ـ2ـ2ـ پروژه‌های تأمین آب آشامیدنی

 3ـ2ـ3ـ زیرپروژه‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب

3ـ2ـ4ـ راههای روستایی و کشاورزی

3ـ2ـ5ـ زیرپروژه‌های کوچک ساختمانی

4- فرایند بازنگری ودستورالعمل های زیست محیطی

 

4ـ1ـ ترتیبات سازمانی برنامه UUHRP

4ـ2ـ چرخه برنامه

4ـ3ـ غربال کردن در سطح برنامه

4ـ4ـ فرموله کردن زیرپروژه ها

4ـ5ـ بررسی و تصویب برنامه های پیشنهادی

4ـ5ـ1ـ بررسی دفتری

4ـ5ـ2ـ تایید میدانی

4-6 تائید برنامه

4ـ7ـ اجراء و پایش Monitoring

5ـ شرح خدمات ارزیابی زیست‌محیطی

5ـ1ـ اهداف ارزیابی زیست‌محیطی

5ـ2ـ نیازهای ارزیابی زیست‌محیطی

6ـ طرح مدیریت ‌زیست محیطی (Environmental Management Plan"EMP")

6ـ1ـ اهداف  و ساختار طرح مدیریت ‌زیست محیطی

6ـ2ـ اجرای تمهیدات لازم برای کاهش آثار سوء

6-3- پایش محیط زیست

6ـ4 - برنامه آموزش و ظرفیت سازی

جدول 2-1- مراحل مختلف دریافت مجوز از سازمانهای ذیربط در پروژه‌های مختلف

جدول شماره (4ـ1): نیازهای زیست‌محیطی در مراحل مختلف تکامل پروژه برنامه UUHRP

جدول شماره 4-2- رده‌بندی مقدماتی زیرپروژه‌های برنامه UUHRP

جدول 4-3- فرم بررسی محیطی

جدول6-1- اثرات بالقوه زیست محیطی ناشی از اجرای پروژه‌های مختلف و تمهیدات پیشنهادی برای کاهش آثار سوء محیطی

جدول 6-2- نمونه‌های برنامه‌های پایش تیپ برای دوره بهره‌برداری زیرپروژه مختلف

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1ـ مقدمه

1ـ1ـ سابقه

دولت جمهوری اسلامی ایران در اقدامی ملّی برای پرداختن به مسائل ناشی از رشد سریع شهرنشینی و بازنگری استراتژی ملّی توسعه شهری، برنامه آزمایشی، (Pilot) را تحت عنوان «طرح بهسازی شهری واصلاحات بخش مسکن».

Urban Upgrading and Housing Reform Project (UUHRP)

با همکاری بانک جهانی در دست تهیه دارد. اهداف اصلی برنامه UUHRP ،حمایت از تلاش‌های دولت جمهوری اسلامی ایران در بخش مسکن است که شامل : (الف) بهسازی برخی از زیر ساختهای شهری ومراکزآموزشی وبهداشتی ودرمانی سکونتگاههای غیررسمی و ( ب) اصلاح بخش مسکن و تشکیلات بازار تأمین مسکن. این اهداف در سه مرحله (فاز) برنامه‌ریزی و مشخص شده‌اند. در فاز اوّل تأکید بر اصلاح بخش مسکن، با اولویت سرمایه‌گذاری برای بهسازی شرایط اسکان اقشارکم درآمد خواهد بود که در حوزه خدمات شهری اسکان یافته‌اند. در فاز دوّم تأکید بر ایجاد تحرک لازم در افزایش درازمدت منابع برای تأمین مسکن و بهسازی مناطق مورد هدف و بالاخره در فاز سوّم تعمیق آثار بهسازی و رشد کیفی سطح تأمین مسکن در کل کشور است.

 

1ـ2ـ اجزاء برنامه UUHRP

فاز یک این برنامه خود شامل دو جزء اصلی است:

جزء A: بهسازی اسکان غیررسمی شهری و حاشیه شهری

مبنای این جزء از برنامه متکی بر توسعه جوامع ومحله های شهری و حاشیه شهرهای پیشتاز (Pilot) است که براساس معیارهای تعریف شده، این جوامع در رده ویژه‌ای از نظر سطح درآمد و خدمات قرار می‌گیرند. در این راستا شهرداریها در قالب یک برنامه‌های سرمایه‌گذاری، پروژه‌ها ئی را براساس وضعیت موجود حاشیه شهرهای پیشتاز (Pilot) تنظیم خواهند نمود . این پروژه‌ها موارد زیر در برمیگیرد:

·                     بازسازی خیابانها، پیاده‌روها، زهکشی و روشنائی معابر

·                     بازسازی سیستم توزیع محلی آب

·                     بازسازی سیستم توزیع محلی برق

·                     بازسازی ساختمانهای عمومی و مردمی (مدارس، مراکز بهداشتی و مراکز اجتماعات)

·                     توسعه مناطق تفریحی

·                     بهسازی سیستم موجود جمع‌آوری زباله محلی

·                      

جزء B: ظرفیت سازی برای استراتژی ملّی مسکن

این جزء به اجرای استراتژی بخش مسکن و برنامه‌های اقدامات ملّی کمک خواهد نمود که عبارتند از: مدیریت زمین " اعتبارات مالی مسکن" یارانه‌های مسکن" استراتژی ملّی بهبود مسکن" ساختمان در بخش خصوصی و  بیمه زلزله

 

 

1ـ3ـ هدف از تهیه راهنمای ارزیابی زیست‌محیطی

هدف از تهیه راهنمای ارزیابی زیست‌محیطی، ارائه طریق برای شناخت نیازهای محیطی بمنظور ارزیابی زیست محیطی برای هر یک از زیرپروژه‌هایی است که در چارچوب برنامه UUHRP تأمین مالی شده‌اند. راهنمای حاضر صرفاً در برگیرنده فاز اوّل برنامه UUHRP است که از مراحل ابتدائی تا انتهای این برنامه مورد استفاده واحد مدیریت پروژه Project Management Unit (PMU)، شرکت عمران و بهسازی شهرها، مشاورین، شهرداریها، ناظرین و سایر مجموعه‌های مرتبط قرار خواهد گرفت. این راهنما میباید با مراحل مختلف گردش پروژه تلفیق و هماهنگ شود.

وزارت مسکن و شهرسازی متولی کلی اجراء، مدیریت مالی و هماهنگی برنامه خواهد بود. دو سازمان وابسته به وزارت مسکن و شهرسازی شامل سازمان زمین و مسکن و شرکت عمران و  بهسازی مستقیماً در اجرای برنامه دخیل می‌باشند. سازمان ملّی اسکان بشر مدیریت کلی و وزارت مسکن و شهرسازی هماهنگی فنی را در جزء A این برنامه در شهرهای مورد هدف عهده‌دار خواهند بود.

 واحد مدیریت پروژه PMU با بکارگیری کارشناسان ذیصلاح که قبلا در پروژه‌های مشابه و مرتبط تجربه لازم را کسب نموده اند و قادر به انجام وظائف پیش‌بینی شده بصورت موثر وکارآمد هستند استقرارخواهد یافت. از جمله وظائف  PMU حصول اطمینان از سازگاری پروژه‌های حمایت شده در این برنامه با محیط زیست است. بدین منظورPMU تضمین خواهد نمود که :

·                     پروژه‌‌های پیشنهادی برای حمایت مالی بر مبنای معیارهای زیست‌محیطی انتخاب شده‌اند

·                     ارزیابی زیست‌محیطی پروژه‌ها بخشی یکپارچه از کل پروژه بوده و قابل تفکیک نیست

·                     راهنمای ارزیابی زیست ‌‌محیطی بعنوان الگو مورد استفاده قرار گرفته‌است.

شهرداریها که بهره‌گیران اصلی هستند اجرای جزء A را عهده‌دار خواهند بود. در این راستا شهرداریها با هماهنگی نزدیک با جوامع محلّی، نیازهای محلّی را شناسائی و برنامه‌ای را که در برگیرنده پروژه‌هاست تهیه نموده و سپس باهماهنگی با وزارتخانه و سازمانهای ذیربط این پروژه‌ها را باجرا خواهند گذاشت. در این راستا شهرداریها تضمین خواهند نمود که :

·                     راهنمای ارزیابی زیست محیطی در طول پروژه بعنوان الگو مورد استفاده قرار گرفته است

·                     موضوعات زیست‌محیطی از طریق آموزش و  ارتقاء آگاهیها، بدرستی به بهره‌گیران نهائی از اجرای این پروژ‌‌ه‌ها شناسانده شده است.

 

1-4- ارزیابی زیست محیطیEnvironmental Assessment "EA"

بانک جهانی پروژه‌ها را با توجه به تیپ، محل، حساسیت، مقیاس، طبیعت و اهمیت پروژه و بالاخره اثرات بالقوه محیطی به سه رده تقسیم می‌‌نماید که عبارتند از:

رده A: پروژه‌های پیشنهادی در این رده از جمله پروژه‌هائی هستند که همراه با آثار منفی محیطی بالقوه ای می باشند که حساس، متنوع و یا غیرقابل پیش بینی اند.

رده B: پروژه‌های پیشنهادی در این رده از جمله پروژه‌هائی هستند که احتمالاً دارای آثار منفی بر روی جوامع انسانی و یا محیط‌های زیستی پرارزش هستند مانند : تالابها، جنگل‌ها، پوشش‌های علفی و سایر زیستگاهها. این گروه از پروژه‌ها آثار منفی کمتری در مقایسه با گروه A بر محیط‌زیست خواهند داشت.

رده  C: پروژه‌های پیشنهادی در این رده از جمله پروژه‌هائی هستند که احتمالاً همراه با آثار کم و یا ناچیز بر محیط‌زیست اند. این پروژه‌ها تنها به فرم غربالگری نیاز دارند ودیگر به ارزیابی زیست‌محیطی نیازی ندارند.

انتظار میرود که اثرات با لقوه زیست محیطی ناشی از اجرای فاز 1 محلی بوده و از نظر وسعت و اهمیت محدود باشند. بر این اساس غالب پروژه‌های مورد نظر در گروه B و C قرار می‌گیرند. پروژه هائیکه احتمالاً دارای اثرات منفی قابل توجه بر محیط‌اند و در گروه A قرار خواهند گرفت عملاً در این مرحله تأمین مالی نخواهند شد. راهنمای حاضر مشتمل بر بخش‌های زیر است:

بخش اوّل (بخش حاضر) سابقه برنامه  UUHRP و رده بندی آن را برای ارزیابی زیست محیطی  ارائه می‌دهد.

بخش دوّم سیاست‌ها، چارچوب قوانین و مقررات حاکم بر مدیریت را ارائه می‌دهد.

بخش سوّم به اثرات محیطی بالقوه ناشی از اجرای زیرپروژه‌های UUHRP، تمهیدات لازم برای کاهش اثرات سوء و بالاخره به روش‌های درست عملیات اجرائی می‌پردازد.

بخش چهارم در برگیرنده خلاصه رویه های زیست محیطی است که مشتمل بر تشکیلات سازمانی برای اجرای برنامه UUHRP،  و شناخت روش های اجرای درست عملیات میباشد.

بخش پنجم شرح خدمات مورد نیاز را برای تهیه گزارش زیست‌محیطی برای هر یک از زیرپروژه‌ها ارائه می‌دارد.

بخش ششم به تهیه و اجرای برنامه مدیریت زیست محیطی اختصاص دارد که از این طریق بتوان آثار بالقوه منفی ناشی از اجرای این پروژه ها را کاهش داد. این بخش در برگیرنده برنامه ظرفیت سازی و آموزش برای ارتقاء توانائیهای سازمانهای مجری و نهادهای مدیریتی دخیل و نحوه پایش (Monitoring) این برنامه نیز هست.

بخش های یاد شده در راهنمای حاضر تامین کننده رهنمون های مورد نیازبرای تهیه ارزیابی زیست محیطی زیر پروژه های این برنامه است. این راهنما بر اساس سیاست های کاری بانک جهانی (OP4.01  ( و کتابهای مراجع زیست محیطی این بانک در 1999 و دیگر مراجع بهنگا م شده تهیه شده است. استفاده کننده گان از این راهنما علاوه بر استفاده از مراجع یاد شده میباید به سیاست های با نک جهانی مشروح در مراجع زیر نیز توجه نمایند

-       ارزیابی زیست محیطی (OP4.01)

-       حفاظت زیستگاههای طبیعی (OP4.04 )

-       مدیریت منابع آب (OP4.07 )

-       فقر فرهنگی (OP4.11 )

-       جابجائی اجباری اسکان (OP4.30 )

-       جنگلداری (OP4.36)

 

 

 

 

2ـ سیاست‌ها ، چارچوب‌های قانونی و مقررات

 

2-1 مقدمه

سیاست جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با حفاظت از محیط زیست بروشنی در اصل 45 و 50 قانون اساسی ذکر گردیده است. اولین قانون مربوط به محیط زیست مربوط به مقررات شکار است که به سال 1307 بر می‌گردد. سازمان حفاظت محیط زیست در سال 1350 با اختیارات وسیع تاسیس گردیده که جایگزین سازمان شکاربانی و نظارت بر صید آبهای داخلی گردید.

قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست مصوب28/3/1353 و اصلاحیه24/8/ 1381 آن مهمترین قانونی است که به ‌موجب آن مسئولیت حفاظت از محیط‌زیست کشور به‌ سازمان حفاظت محیط‌زیست سپرده شده است.

براساس موادی از این قانون حفاظت و بهبود و بهسازی محیط‌زیست و پیشگیری و ممانعت از هر نوع آلودگی و هر اقدام مخربی که موجب بر هم خوردن تعادل و تناسب محیط‌زیست می‌شود، همچنین کلیه امور مربوط به جانوران وحشی وآبزیان داخلی از وظائف سازمان محیط‌زیست است.

 

2-2- قوانین موجود زیست محیطی

2-2-1- قوانین و مقررات ملی موجود

 لیست قوانین مرتبط با محیط‌زیست در پیوست شمارهA1 مشتمل بر: (1) مدیریت محیط زیست و منابع طبیعی (2) توسعه شهری و کاربری اراضی (3) مناطق چهارگانه حفاظت شده (4)  ارزیابی زیست ‌محیطی EIA  (5) مدیریت منابع آب ،آلودگی آب، هوا و خاک و (6) حفاظت از آثار تاریخی در شهرها است. در ادامه قوانین و مقررات مرتبط با محیط زیست مورد بررسی قرار میگیرد:

 

حفاظت از جنگلها و مراتع

قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگلها و مراتع کشور مصوب سال 1346 به قبل از تأسیس سازمان حفاظت محیط زیست برمی‌گردد. براساس این قانون و اصلاحات بعدی آن دولت حفاظت، احیاء و بازسازی، استفاده مناسب از جنگلها و مراتع و زمین‌های ملی شده را به انضمام اراضی ساحلی به عهده خواهد داشت. هرگونه برنامه یا پروژه برای استفاده از این اراضی می‌بایست با اخذ مجوز از وزارت جهاد کشاورزی (سازمان جنگلها و مراتع کشور) باشد. مسئولیت حفاظت از جنگلها  مراتع و اراضی که در محدوده مناطق چهارگانه حفاظت شده قرار می‌گیرند با سازمان حفاظت محیط‌زیست است.

 

کاربری اراضی

اغلب قوانین مربوط به کاربری اراضی در قانون حفاظت جنگل‌ها و مراتع کشور که قبلاً ذکر شد گنجانده شده است. ولی قوانین دیگری نیز ناظر بر کاربری اراضی بخصوص در محدوده شهری‌اند. قانون نوسازی و عمران شهری مصوب 7/9/1347 و قانون زمین شهری مصوب 2/2/1366 و اصلاحیه‌های بعدی آن، قانون تأسیس شورایعالی شهرسازی و معماری ایران‌مصوب 22/12/1352 و اصلاحیه‌های بعدی آن، قانون اراضی مستحدثه و ساحلی مصوب 29/4/1354، قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغها مصوب 31/3/1374 ، قانون حفظ و گسترش فضای سبز و شهرها مصوب  3/3/1359، ضوابط و معیارهای استقرار صنایع مصوب 15/12/1378 هیأت وزیران، آئین‌نامه مربوط به استفاده اراضی احداث بنا و تأسیسات در خارج از محدوده قانونی و حریم شهرها مصوب 27/2/1355 و اصلاحیه‌های بعدی آن، تصویب طرح منطقه‌ای گیلان و مازندران مصوب7/9/1373 شورایعالی شهرسازی و معماری ایران، آیین‌نامه اجرایی لایحه قانونی اصلاح لایحه قانونی واگذاری و احیاء اراضی مصوب 21/1/1359 از جمله این قوانین‌اند. این قوانین با طبقه‌بندی اراضی، ضوابط و محدودیتهایی را در بکارگیری و یا تغییر کاربری اراضی معلوم داشته است. براساس این قوانین برنامه‌ریزی شهری در ارتباط با کاربری اراضی از وظائف وزارت مسکن و شهرسازی است ولی تغییر در کاربری اراضی در هر مورد و برای هر منطقه‌ با اخذ مجوز از وزارت جهاد کشاورزی و سایر سازمانهای ذیربط امکان پذیر است. به طور مثال در ارتباط با اراضی حفاظت شده دریافت مجوز از سازمان حفاظت محیط زیست و در ارتباط با حفاظت منابع آب مجوز از وزارت نیرو از آن جمله اند.

منابع آب

قانون آب و مقررات استفاده از آن به قانون حفاظت از آب زیرزمینی مصوب 1345 و قانون ملی شدن آب مصوب 1347 برمی‌گردد. در ادامه با تصویب قانون توزیع عادلانه آب در سال 1361 که بر اصل 45 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران استوار است، آبهای دریاها و آبهای جاری در رودخانه‌ها و انهار طبیعی و دره ها و مسیر طبیعی دیگر و آب زیرزمینی از مشترکات بوده و در اختیار دولت است. براساس قانون توزیع عادلانه آب، بهره‌برداری از منابع آب با دریافت مجوز از وزارت نیرو امکان پذیر است. مناطق حفاظت شده آبی تحت مسئولیت سازمان حفاظت محیط زیست خواهد بود.

براساس آئین نامه جلوگیری از آلودگی آب مصوب 18/2/1373 سازمان حفاظت محیط زیست مسئولیت جلوگیری از آلودگی منابع آب را عهده‌دار است. براساس این قانون، سازمان حفاظت محیط‌زیست مسئولیت بازرسی و شناسایی کیفیت آب را در ارتباط با آلودگی به عهده داشته که عبارتند از بکارگیری تمهیدات لازم برای شناسایی منابع آلوده کننده، وضع استانداردها و روشهای اندازه‌گیری و آزمایش، طبقه‌بندی آبهای پذیرنده با توجه به طبیعت و ظرفیت آنها، پایش منابع آلاینده و کنترل آنها، پایش محیط‌های آبی و بالاخره صدور مجوز برای واحدها به نحوی که خروجی آلودگی این واحدها با استانداردهای ملی مطابقت داشته باشد.

محیط زیست دریایی

قانون حفاظت از محیط زیست دریایی به طور کلی در آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب مصوب     18/2/1373 تدوین شده که مسئولیت آن با سازمان حفاظت محیط زیست است. براساس قانون حفاظت دریا و رودخانه‌های مرزی از آلودگی با مواد نفتی مصوب 4/11/1354، سازمان بنادر و کشتیرانی مسئولیت حفاظت از این مناطق را در قبال آلودگی نفتی عهده‌دار است. تا کنون مقررات تفصیلی و استانداردهای مورد نیاز در این ارتباط تدوین نشده است. علاوه بر آن دولت جمهوری اسلامی ایران عضو سازمان منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریایی (راپمی) یا به عبارت دیگر کنوانسیون کویت است که در سال 1357 با مشارکت هشت کشور ساحلی خلیج فارس و دریای عمان تشکیل گردیده است. این قوانین برای حفاظت از محیط زیست دریایی علاوه بر قوانین ملی برای کشورهای عضو لازم الاجراست. در این ارتباط نیز هنوز مقررات تفصیلی اجرایی کافی در عمل وجود ندارد. در ارتباط با دریای خزر، پیش‌نویس کنوانسیون “محیط زیست دریایی خزر” با همکاری برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (یونپ) تهیه شده که تازمان تهیه این راهنما به امضای کشورهای ساحلی دریای خزر نرسیده است.

آلودگی خاک ، هوا و صدا

مسائل مربوط به آلودگی محیط از هر نوع در قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست پیش‌بینی شده که از وظایف سازمان محیط زیست است. علاوه بر قانون یاد شده قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا مصوب 3/2/1374 و آئین نامه اجرایی قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا مصوب   16/6/1379 را نیز می‌توان بر شمرد که در حیطه وظایف سازمان حفاظت محیط زیست می‌باشد.

مدیریت زباله

براساس رویه متعارف، شهرداریها مسئولیت مدیریت زباله را در شهرها به عهده دارند. تنها قانونی که به مدیریت شهرداریها در ارتباط با زباله اشاره دارد، ماده 55 تبصره 4 (الحاقی مورخ  17/5/1352) به قانون شهرداری مصوب 1334 و اصلاحات بعدی آن است. اخیراً سازمان حفاظت محیط زیست با همکاری شهرداریها قانون مدیریت پسماندهای خانگی، صنعتی، کشاورزی، بیمارستانی و ضایعات خطرناک را به هیأت وزیران تقدیم نموده که می‌بایست در مجلس شورای اسلامی ایران به تصویب برسد.

آثار تاریخی و معماری

حفاظت از آثار تاریخی و معماری از وظایف سازمان میراث فرهنگی است که یکی از سازمانهای تابعه وزارت ارشاد اسلامی است. رعایت ماده 9 قانون اراضی شهری مصوب 22/6/1366 و بند 22 از ماده 55 الحاقی به قانون شهرداری مصوب 11/4/1344 و اصلاحات بعدی آن در توسعه شهری الزامی و می‌بایست همراه با حفاظت از این آثار باشد.

مناطق حفاظت شده

مناطق حفاظت شده در قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مصوب سال 1353 و اصلاحیه آن در سال 1381 تعریف شده‌اند. مناطق حفاظت شده اعم از آبی و خاکی به چهار گروه تقسیم شده‌اند (مناطق چهارگانه) که عبارتند از پارک ملی، آثار ملی، پناهگاه حیات وحش و مناطق حفاظت شده، استفاده‌هایی نظیر شکار، چرا، قطع درخت، اکتشاف و استفاده از معادن و یا هرگونه اقدامات زیان‌آور در این مناطق ممنوع است. لیست مناطق چهارگانه در پیوست A2 ارائه شده است.

 

2-2-2  استانداردهای ملی زیست محیطی

مهمترین قوانین و استانداردهای زیست محیطی مرتبط با اهداف برنامه UUHRP شامل آب آشامیدنی، فاضلاب، هوا و صدا است که در پیوست شماره  A3ارائه شده است.

 

2-2-3 کنوانسیون‌های منطقه‌ای و بین‌المللی

دولت جمهوری اسلامی ایران عضو تعدادی از کنوانسیون‌های زیست‌محیطی در ارتباط با حفاظت از دریاها، تنوع زیستی، تغییرات آب و هوا، لایه ازن، بیابان زدایی، میراث فرهنگی و غیره است. لیست کنوانسیون‌هایی که دولت جمهوری اسلامی ایران به عضویت آن درآمده در پیوست شماره A4 ارائه شده است.

 

2ـ3ـ چارچوب قانونی برای ارزیابی زیست محیطی (EIA)

تبصره 82 از قانون برنامه پنجساله دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مصوب 20/9/1373 و تبصره تکمیلی 105 قانون برنامه پنجساله سوم مصوب 17/1/1379 دولت را قادر می‌سازد که برای اجرای برنامه‌های توسعه، ملاحظات زیست محیطی را رعایت و نسبت به انجام ارزیابی زیست محیطی اقدام نماید. مصوبه شورایعالی محیط زیست (شماره 138 مورخ 23/1/1373) عملاً انجام ارزیابی زیست محیطی 17 تیپ از پروژه‌ها را الزامی و آئین نامه الگوی ارزیابی زیست محیطی را طی مصوبه شماره 156 مورخ 2/10/1376 مورد تصویب قرار داد. اخیراً نیز تعداد آنرابه 18 رسانده است.

ساختار سازمانی ارزیابی اثرات زیست محیطی در سازمان حفاظت محیط زیست در اداره کلی به نام دفتر ارزیابی زیست محیطی مشخص شده است که زیر نظر معاونت محیط انسانی این سازمان انجام وظیفه میکند. این ساختار مشتمل بر نمایندگانی از وزارتخانه‌ها، محققین دانشگاهی است که در بررسی گزارشات ارزیابی اثرات زیست محیطی مورد مشورت قرار می‌گیرند. سازمان حفاظت محیط زیست در هر استان نیز کارشناسانی را برای غربال پروژه‌ها (Screening) در اختیار دارد.

اعمال ارزیابی زیست محیطی بصورت جدی از سال 1378 شروع شده و تازمان تهیه این راهنما حدود 70 پروژه براساس قانون، ارزیابی زیست محیطی شده‌اند. تعداد پروژه هائی که از منابع خارجی تأمین مالی شده‌ و در کشور به اجرا گذاشته شده اند اندک اند؛ لذا به همان نسبت تعداد محدودی از سازمانهای بین‌المللی در اجرای قراردادها و یا تهیه و تأیید گزارشات زیست محیطی دخیل بوده‌اند. در قالب کمک برنامه محیط زیست مدیترانه‌ (METAP) ، بانک جهانی کمک مالی را برای ارزیابی و  مقایسه وضعیت موجود ارزیابی زیست محیطی در ایران تخصیص داد که نتایج این مطالعه در پیوست A5 خلاصه شده است. مهمترین یافته‌های ارزیابی انجام شده بدین قرار زیر است:  (1) ارزیابی زیست محیطی در ایران صرفاً برای پروژه‌های بزرگ مقیاس الزامی است که همگی در یک رده قرار میگیرند که قابل مقایسه با رده‌بندی بانک جهانی برای پروژه‌های رده A است. هیچگونه شرایطی در ارزیابی زیست محیطی ایران برای پروژه‌های رده B که نیاز مطالعاتی کمتری را نسبت به گروه A دارند پیش‌بینی نشده است. (2) در الگوی ارزیابی زیست محیطی در ایران هیچگونه پیش‌بینی برای ارزیابی گزینه‌های یک پروژه وجود ندارد. (3) شرایط لازم برای اعمال برنامه مدیریت زیست محیطی و پایش آن به روشنی مشخص نشده است. (4) مشارکت مردم در مراحل مختلف ارزیابی زیست محیطی پیش‌بینی نشده است.

 

2ـ4ـ مراحل دریافت مجوز

با توجه به نوع و اندازه زیر پروژه ها و رعایت قوانین و مقررات ملی" دریافت مجوز برای اجرای زیر پروژها الزامی است. برای اکثر زیر پروژه های UUHRP "و با توجه به نوع و مقیاس آنها دریافت مجوز از شهرداریها کافی بنظر میرسد ولی برای برخی از زیر پروژه ها ممکن است نیاز به دریافت مجوز از سایر وزارتخانه ها نیز باشد.

برای پروژه های بزرگ مقیاس که نیاز به ارزیابی زیست محیطی دارند مانند جاده جدید، تصفیه و دفع فاصلاب، واحد مدیریت پروژه PMU میباید گزارش ارزیابی زیست محیطی اینگونه پروژه ها را به سازمان حفاظت محیط زیست برای تایید و دریافت مجوز ارسال دارد. جدول شماره 2-1 مراحل دریافت مجوز را از سازمانهای مختلف ارائه می‌دهد.

جدول 2-1- مراحل مختلف دریافت مجوز از سازمانهای ذیربط در پروژه‌های مختلف

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3ـ اثرات شاخص بالقوه محیطی

3ـ1ـ اثرات مثبت محیطی  

پروژه‌های برنامه UUHRP در صورتی که بدرستی اجرا شوند  اثرات مثبتی بر محیط پیرامونی خود خواهند داشت . بهره‌برداری از منابع شن و ماسه و ساخت مصالح مانند آجر، سیمان، گچ و نظیر آن موجب اشتغال و به صورت موقت فواید اقتصادی را برای مردم محلی در بر خواهد داشت.

احداث جاده موجب کاهش هزینه حمل و نقل، دسترسی مناسب‌تر جوامع محلی به خدمات شهری و تقویت آن خواهد شد. بهسازی معابر و حذف بن‌بستها و احداث پیاده رو موجب ایمنی در رفت و آمد شهری است. این امر به خصوص وقتی موجب تسهیل در دستیابی به مدارس، مراکز بهداشتی و ساختمانهای عمومی باشد بسیار با اهمیت است. اگرچه اثرات مثبت بر روی محیط با وجود بهسازی و بازسازی نمی‌تواند خیلی قابل توجه باشد ولی اثرات بسیار مثبتی بر روی محیط اجتماعی و فرهنگی خواهد داشت.

دسترسی به آب با کیفیت مناسب برای مناطق مسکونی بسیار حیاتی است. این امر موجب دسترسی آب برای امور خانه‌داری، نظافت محلهای عمومی و حمایت از مناطق تفریحی و عمومی است. تأمین آب سالم با کلرزنی مناسب امکان گندزدایی را در زمان لازم فراهم آورده، نیازهای عمده به آب را تأمین و تأثیر قابل ملاحظه‌ای بر روی بهداشت عمومی خواهد داشت. ذخیره کافی آب در سیستم شبکه شهری موجب تأمین آب در مواقع اضطراری مانند آتش‌سوزی است. شبکه آب شهری چنانچه به خوبی طراحی شده باشد، باعث جلوگیری از نفوذ آبهای سطحی و فاضلاب به سیستم می‌شود، بخصوص در شرایطی که سطح آب زیرزمینی بالا بوده و امکان نفوذ جریانهای سطحی به اعماق به صورت دائم محتمل است. تصفیه مناسب فاضلاب امکان استفاده از این آب را بعنوان یک منبع جدید فراهم میسازد.

آثار مثبت پروژه هاییکه از طریق این برنامه تامین مالی میشوند و هدف اصلی از اجرای آنها بهبود شرایط زیست محیطی مناطق مورد هدف است از طرق دیگر نیز بروز مینماید. آثار مثبت این پروژه ها اغلب دراز مدت بوده و محدود به جوامع محلی نیست. بطور مثال بهره گیران در پروژه های جمع آوری زباله، حفاظت خاک، ساماندهی رودخانه و زیبا سازی میتوانند از طیف وسیعی باشند و محدود به زمان خاصی نیست.

فواید زیست محیطی این برنامه از طرق سازوکارهای دیگری نیز اثر گذار است که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره نمود.

-       آموزش متخصصان زیست محیطی که موجب افزایش تعداد متخصصین حرفه ای در کشورخواهد شد

-       افزایش آگاهیهای زیست محیطی جوامع محلی  

 3ـ2ـ آثار منفی

3ـ2ـ1ـ مروری بر آثار منفی زیست محیطی

برنامه UUHRP تعداد قابل توجهی از زیرپروژه‌ها را تأمین مالی خواهد نمود. درصد بسیار بالایی از بودجه این برنامه صرف ایجاد زیربناها و توسعه اجتماعی می‌شود که شامل تأمین آب آشامیدنی، حفاظت چاهها و آبهای سطحی، جمع‌آوری خرد مقیاس فاضلاب، تصفیه و دفع آن، راههای روستایی و کشاورزی، پروژه‌های کوچک آبیاری و زهکشی، روشنایی معابر و بازسازی و ارتقاء‌ مدارس عمومی و مراکز بهداشتی و ساخت مراکز جوانان، ورزشی و فرهنگی است. در حالی که این پروژه‌ها با هدف بهبود وضعیت محیطی و اجتماعی اجرا می‌شوند می‌توانند احتمالاً آثار منفی زیست محیطی را در حین ساختمان و یا بهره‌برداری بهمراه داشته باشند.

در شرایط ویژه ای این زیرپروژه‌ها می‌توانند آثار منفی قابل توجه و غیرقابل برگشت داشته باشند که در این صورت تأمین مالی نخواهند شد که عبارتند از:

o       تراسه کردن زمین‌های با شیب بیش از 40 درصد

o       زیرپروژه‌هایی که نیاز به جنگل زدایی دارند

o       پروژه‌هایی که اثرات منفی بر زیستگاههای طبیعی و تنوع زیستی دارند

o       زیرپروژه‌هایی که به میراث فرهنگی آسیب وارد نمایند.

کاهش آثار منفی زیست محیطی ممکن است از طرق و تکنیکهائی قابل حصول باشد. کاهش آثار منفی مرحله احداث یا ساخت معمولاً با اطمینان از عملکرد پیمانکار براساس دستورالعمل انجام درست کارهای ساختمانی قابل حصول است. منظم کردن دستورالعمل انجام درست کارهای ساختمانی در اسناد مناقصه و رعایت پیمانکار برای کاهش آثار منفی ناشی از این عملیات بهترین روش برای پرداختن به این امر خواهد بود. نمونه دستورالعمل انجام درست عملیات ساختمانی در پیوست شماره B1 ارائه شده است.

اثرات منفی ناشی از بهره‌برداری زیرپروژه‌ها می‌تواند با انتخاب مکان مناسب اجرای پروژه، طراحی درست مهندسی و بکارگیری تکنیکهای مناسب ساختمانی تقلیل یابد. خلاصه‌ای از شرح زیرپروژه‌ها، مهمترین آثار منفی زیست محیطی مشترک ناشی از اجرای آنها و بالاخره بکارگیری تمهیدات ممکن جهت کاهش این آثار در ادامه شرح داده شده است:

 

3ـ2ـ2ـ پروژه‌های تأمین آب آشامیدنی

زیر پروژه‌های مرتبط به تأمین آب آشامیدنی روستایی که در این برنامه تأمین مالی می‌شوند شامل ایجاد شبکه توزیع محلی، لوله گذاری، پمپاژ چاه و جمع‌آوری آبهای سطحی برای توزیع و یا بازسازی امکانات موجود خواهد بود.

مهمترین مواردی که در ارتباط با پروژه‌های تأمین آب آشامیدنی بایستی مورد توجه قرار گیرند عبارتند از اختصاص مناسبت منابع آب و استفاده صحیح از آن، کنترل و پرهیز از آلودگی آب و توجه کافی در بهره‌برداری و تعمیر سیستم آبرسانی است بنابراین اقدامات و تمهیدات لازم باید بموقع انجام تا از وجود آب کافی و سالم در منابع آب مورد نظر اطمینان حاصل شود.

توجه کافی در حین بهره‌برداری از سیستم الزامی است تا آب از طریق پسابهای صنعتی و شهری، زباله، فعالیتهای کشاورزی و اسکان مردم آلوده نشود. آب آشامیدنی می‌باید به صورت مستمر مورد آزمایش قرار گیرد تا از کیفیت مناسب آن اطمینان حاصل شود و برنامه بهره‌برداری و تعمیرات باید بعنوان بخشی از کل پروژه مورد توجه قرار گیرد.

 

3ـ2ـ3ـ زیرپروژه‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب

نمونه‌های مشخص پروژه‌های فاضلاب عبارتند از تانک سپتیک و سیستم خرد مقیاس جمع‌آوری فاضلاب. اجرای تصفیه و دفع فاضلاب در سکونتگاههای غیررسمی معمول نیست ولی در موارد خاصی اینگونه از پروژه‌ها می‌توانند اجرا شوند. سپتیک تانک برای ارتقاء شرایط بهداشتی و کاهش آلودگی آب و خاک اجرا می‌شود.

برای دستیابی به این اهداف می‌باید توجه ویژه‌ای به نیازهای فنی محل اجرا، تیپ ساختمان و معیارهای بهداشتی بشود. نفوذپذیری ناچیز، جریان روانابهای مکرر و آلودگی منابع آب از مهمترین اثراتی خواهند بود که ممکن است به دلیل طرح و اجرای نامناسب تانک سپتیک رخ دهد. انجام طراحی مهندسی مناسب و قابل قبول برای بانک جهانی الزامی است.

زیرپروژه‌های جمع‌آوری فاضلاب معمولاً با لوله‌گذاری زیرزمینی لوله‌ها و اتصالات مورد نیاز همراه است. در اغلب موارد سیستم جمع ‌آوری فاضلاب به نحوی طراحی می‌گردد که تا رسیدن فاضلاب در انتها عملاً  هیچگونه تصفیه‌ای روی آن صورت نمی‌گیرد. فاضلاب جمع آوری شده یا به سیستم فاضلاب موجود و یا اینکه بدون هیچ تصفیه‌ای به پیکره های آبی هدایت می‌شود. اتصال به سیستم موجود در صورتی مجاز است که بتوان از ظرفیت تخلیه آن اطمینان کافی داشت به  نحوی که موجب گرفتگی بیشتر سیستم موجود نشود.

تخلیه فاضلاب خام به پیکره‌های آبی می‌تواند موجب کاهش کیفی آب و اثرات نامطلوب بر حیات اکوسیستم آبی گردد. تصفیه می‌تواند شامل تمهیدات ساده‌ای نظیر خارج کردن آشغال توسط توری در نقطه تخلیه و یا استقررار حوضچه رسوبگیر قبل از تخلیه باشد.

در شرایط خاصی اجرای زیر پروژه‌های تصفیه و دفع فاضلاب می‌تواند به شدت مورد نیاز و توجیه‌پذیر باشد. لذا زمانی که قصد از اجرای پروژه بهبود شرایط بهداشتی و محیطی است و عدم اجرای آن موجب اثرات منفی قابل توجه شامل تغییر در کاربری اراضی، آلودگی منابع طبیعی ناشی از رهاسازی فاضلاب خام، دفع نامناسب فاضلاب و استفاده مجدد از فاضلات تصفیه شده باشد  توصیه می‌گردد.

برای اینگونه پروژه‌ها نیاز به ارزیابی زیست محیطی است که در آن می‌بایست به تجزیه و تحلیل مکان پروژه، نوع تکنولوژی تصفیه، بهره‌برداری و نگهداری و نظایر آن پرداخته شود و براساس نیازهای پیوست D تهیه گردد.

 

3ـ2ـ4ـ راههای روستایی و کشاورزی

راههای روستایی و کشاورزی بدان جهت طراحی می‌گردد که ارتباط مردم محلی را به زمین‌های کشاورزی تسهیل نماید. این پروژه ها متفاوت بوده و بازسازی راهها مانند تعمیرات و آسفالت ساده تا تعریض راههای موجود ویا کلا ساختمان راه جدید را در بر میگیرد. به هر حال توجه کافی می‌بایست به اختلالاتی که در محیط بر اثر ساختمان این راهها به وجود می‌آید مبذول داشت. این موارد عبارتند از انحراف مسیر ترافیکی، صدا، گردوخاک، زباله، فرسایش خاک و خسارت به پوشش گیاهی موجود. نکات مهم دیگری که در این ارتباط بایستی به آن توجه شود، برقراری شرایط مناسب زهکشی و جابجایی مناسب سرویس‌های موجود مانند شبکه آب، کابل‌های برق، خطوط تلفن و غیره است. اثرات ناشی از بهره‌برداری راهها (مثل صدا، مزاحمت و خطرات ایمنی) در جاده‌هایی که الگوی ترافیکی آن به شکل قابل توجهی تغییر مییابد  به درستی توجه شود.

در شرایط ویژه نیاز به احداث جاده جدید برای تامین دسترسی به ساکنان و امکانات اقتصادی است. در عین حال اینکه اجرای اینگونه پروژه‌ها دارای اثرات مثبت اقتصادی و اجتماعی است ولی ممکن است موجب اثرات منفی قابل توجهی نیز باشد که عبارتند از تغییر کاربری اراضی، آلودگی منابع طبیعی، فرسایش خاک، تجمع مواد رسوبی در آبهای جاری، افزایش روان آب، افزایش  شرایط ایجاد سیل، اخلال در سیستم پوشش گیاهی و نظیر آن. برای اینگونه زیرپروژه‌ها ارزیابی زیست محیطی مورد نیاز خواهد بود که در آن تجزیه و تحلیل سایت، معیارهای طراحی جاده، فعالیتهای ساختمانی، بهره‌برداری و تعمیرات باید مورد تأکید قرار گیرد و نیازهای پیوست D را نیز تأمین نماید. علاوه بر آن، کتابچه راهنمای بانک جهانی در ارتباط با جاده‌ها و محیط زیست نیز می‌‌تواند به عنوان الگو برای تهیه ارزیابی زیست محیطی مورد استفاده قرار گیرد.

 

3ـ2ـ5ـ زیرپروژه‌های کوچک ساختمانی

زیر پروژه‌های کوچک ساختمانی ممکن است شامل بازسازی و ارتقاء مدارس عمومی و مراکز بهداشتی و احداث مراکز ورزشی، فرهنگی و مرکز جوانان باشد. در مجموع اجرای این پروژه‌ها اثرات منفی قابل توجه محیطی را بهمراه نخواهد داشت ولی به هر حال این پروژه‌ها می‌بایستی از نظر زیست محیطی در ارتباط با ایجاد زباله و نخاله در حین ساختمان، اختلالات محیطی ناشی از عملیات ساختمانی (گردوخاک، صدا و غیره) ، ایجاد آلودگی در محیط در طول بهره‌برداری و استفاده از امکانات به کار گرفته شده،‌ عدم تکافوی تسهیلات بهداشتی و غیره غربال شوند.

در مواردی که بازسازی و ارتقاء‌ این زیرپروژه‌ها مورد نظر باشد توجه کافی می‌بایست به بازسازی آبریزگاهها و دفع مناسب زباله و زباله‌های عفونی مبذول گردد.

در مواردی که ساخت امکانات جدید مطرح است (مدارس، مرکز بهداشت، مراکز جوانان و تفریحی) معیارهای انتخاب مکان مناسب می‌بایست به دقت به کار گرفته شود. پیوست B معیارهای مکان یابی را برای چنین زیر پروژه‌هایی ارائه میدارد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4- رویه های بررسی زیست محیطی

 

4ـ1ـ ترتیبات سازمانی برنامه UUHRP

ترتیبات مدیریتی جزء A از برنامه UUHRP که موضوع این راهنماست شامل دو بدنه اصلی است:

1- واحد مدیریت پروژه (PMU) مستقر در سازمان عمران و نوسازی

2- شهرداریهای محلی (LM ) که مسئولیت کلی اجرای فعالیتهای بخش A برنامه که شامل هماهنگی، نظارت و پایش می‌باشد را به عهده دارند.

واحد مدیریت پروژه (PMU) از خدمات مشاور یا کارشناس محیط زیست(ESC) ذیصلاح  بهره‌مند خواهد شد که مسئولیتهای زیر را عهده‌دار خواهد شد:

·              بررسی غربال زیر پروژه‌هایی که در برنامه هر شهر گنجانده شده است.

·              بررسی و تأیید ارزیابی محیطی تسلیم شده توسط شرکت مشاور

·              انجام پایش دوره‌ای زیر پروژه‌ها

·              دریافت تأییدیه‌های مورد نیاز

·              تهیه گزارش سالانه وضعیت زیستی محیطی برنامه

علاوه بر آن، برای هر یک از شهرهای تحت پوشش این برنامه، شرکت مشاوری (EC) نیز برای انجام وظایف زیر به خدمت گرفته می‌شود:

·              انجام غربال و تعیین حدود پروژه‌های پیش‌بینی شده در برنامه

·              تهیه گزارش ارزیابی محیطی براساس یافته‌های غربال پروژه با بکارگیری راهنماهای ارزیابی زیست محیطی بانک جهانی

·              نظارت بر اجرای برنامه مدیریت زیست محیطی Environmental Management Plan (EMP)

 

هماهنگی تنگاتنگی بین شهرداریها با شرکت مشاور محیطی که نیازهای زیست‌محیطی پروژه‌ها را مشخص می‌نماید ایجاد میشود تا اطمینان لازم برای انجام موارد زیر حاصل شود:

·        اطمینان از اینکه غربال پروژه‌ها بدرستی صورت گرفته است.

·        اثرات بالقوه زیست‌محیطی در هر پروژه پیشنهادی بقدر کافی در مطالعات دفتری و بررسی‌های میدانی مورد شناسائی قرار گرفته است.

·        تمهیدات مورد نیاز بر کاهش آثار در حین ساختمان و بهره‌برداری بخوبی شناسائی شده است.

·        برنامه مدیریت زیست‌‌محیطیEMP باجرا گذاشته شده است.

·         

 

4ـ2ـ چرخه برنامه

از هر یک از شهرداریها خواسته خواهد شد تا پروژه‌های مورد نیاز را در قالب برنامه UUHRP برای شهر فرموله و تدوین نماید. سپس شهرداری مسئول انجام غربال مناسب پروژه‌ها براساس فرم‌های غربال محیطی یا Environmental Screening (چک لیست) خواهد بود که در پیوستC1 ارائه شده است. با عنایت باینکه ظرفیت شهرداریها برای انجام چنین وظیفه ای ممکن است ناکافی باشد شهرداریها از خدمات یک مهندسین مشاور محیطی (EC ) برخوردار خواهند شد. 

در پروژه‌های تأمین مالی شده در برنامه UUHRP چرخه لازم بر طبق روش‌های دقیقی  که در کتابچه راهنمای عملیاتی بانک جهانی در ارتباط با این برنامه تدوین شده دنبا ل می‌شود. برای اطمینان  از اجرای صحیح برنامه، در این راهنما مراحل مورد نیاز برای اجرای زیرپروژه‌ها در هر شهر ارائه و بدین منظور نحوه اقدام، معیارهاو فرم‌های لازم گنجانده شده است. بررسی مراحل اقدامات محیطی باچرخه پروژه ادغام می‌شود. چارچوب و مراحل زمانی برای تکمیل اقدامات زیست‌محیطی همانند تکمیل مراحل اقدامات اداری و فنی پروژه‌هاست که در کتابچه راهنمای یاد شده تشریح شده است. جدول شماره (4-1) اقدامات محیطی را در هر مرحله از زیرپروژه‌های برنامه UUHRP خلاصه نموده است.

 

4ـ3ـ غربال محیطی در سطح برنامه

همانطوریکه قبلاً ذکر شد، برنامه هر شهر تعداد زیادی از انواع زیرپروژه‌ها را در برمی‌گیرد. برخی  از این پروژه‌ها برای دریافت مجوز نیازی به ارزیابی زیست‌محیطی ندارند، در حالیکه برخی از آنان برای تکمیل و دریافت مجوز، نیازمند مطالعات ارزیابی زیست‌میحطی اند . با توجه به تیپ و اندازه پروژه، درجه بکارگیری ابزار ارزیابی زیست محیطی متفاوت میباشد. پروژه‌هائی که باید برای تعیین و تشخیص تیپ ، وسعت و درجه اهمیت اثرات بالقوه محیطی احتمالی آنها در این برنامه غربال شوند عبارتند از:

·        ساخت ویا بازسازی و ارتقاء وضعیت مدارس عمومی

·        ساخت ویا بازسازی و ارتقاء وضعیت مراکز بهداشتی

·        ساخت مراکز عمومی و مناطق تفریحی

·        ایجاد جاده و زهکشی

·        تأمین آب آشامیدن

·        حفرچاه، و تصفیه آب آشامیدنی

·        شبکه جمع‌آوری فاضلاب

برای این پروژه‌ها، غربال محیطی برای تعیین اثرات بالقوه محیطی می‌بایست با استفاده از فرم‌های غربال محیطی یا چک لیست بشرح پیوستC1 صورت گیرد. هدف از استفاده از این چک لیست‌ها شناخت بهتر اثرات احتمالی و رده‌بندی زیرپروژه‌ها به سه رده بشرح زیر است:

-  پروژه‌هائی که نیازی به ارزیابی زیست‌محیطی بیشتری ندارند.

-  پروژه‌هائی که نیازمند شناخت و اجرای تمهیدات بکار گرفته شده برای حذف و یا کاهش آثار سوء زیست‌محیطی در قالب برنامه مدیریت زیست‌محیطی (EMP) بشرح بخش 6 این راهنما هستند.

-  پروژه‌هائی که نیاز به مطالعات ارزیابی زیست‌محیطی دارند و باید مطابق شرح خدمات بخش 5 این راهنما انجام گیرد .

 

4ـ4ـ فرموله کردن برنامه شهر

در ادامه ارزیابی وضع موحود و کشف نیازهای حاشیه‌نشینان و شناخت او لویت ها برنامه پیشنهادی شهر فرموله و برای بررسی به واحد مدیریت پروژه ارائه میگردد. . اولین قدم غربال کردن پروژه‌ها خواهد بود تا بتوان مشخص نمودکه هریک از زیرپروژ‌ه‌های ارائه شده تا چه حد نیاز به  مطالعات بیشتر زیست‌محیطی اند.

مشاور محیطی غربال کلیه پروژه هائیکه در برنامه شهر گنجانده شده بعهده میگیرد. غربال پروژه‌ها این امکان را بوجود خواهد آورد که هر یک از پروژه‌‌ها در مسیر ارزیابی زیست‌محیطی مناسب قرار گیرند و بدرستی ارزیابی شوند. غربال پروژه‌ها براساس اثرات احتمالی رده‌بندی می‌شوند ، این امر کمک می‌کند تا در مراحل اولیه طرح، تمهیدات لازم در تهیه برنامه مدیریت زیست‌محیطی پیش‌بینی و چنانچه برخی از پروژه‌ها با ضوابط وضع شده در تضادند حذف شوند. از طرف دیگر غربال موثر پروژه‌ها این امکان را بوجود می‌آورد تا پروژه‌‌هائیکه احتمال اثرات سوء زیست‌محیطی آنها ناچیز است و نیاز به ارزیابی زیست‌محیطی ندارند از سیکل ارزیابی زیست‌محیطی که هزینه‌آور بوده و وقت‌گیر نیز می‌باشد خارج، وبه سرعت به مرحله اجرائی راه یابند.

جدول (4-2) رده‌بندی مقدماتی زیرپروژه‌های برنامه UUHRP را ارائه می‌دارد ولی با توجه به اهداف این برنامه‌ چک لیست داده شده در پیوست C1 می‌بایست برای شناخت احتمالی اثرات برای هر پروژه خاص تکمیل گردد. پس از غربال کلیه زیر پروژه ها برگه داده های محیطی EDS برای برنامه تکمیل میشود. نمونهEDS در پیوستC ارائه شده است    

با تکمیل تمامی چک لیستها و EDSبرای برنامه و قبل از هر گونه اقدامی" مشاور محیطی می بایست تائیدیه مدیریت پروژه را در ارتباط با محدوده کار و رده بندی محیطی دریافت نماید.  

زیرپروژه‌‌هائی که نیازمند ملاحظات زیست محیطیاند ممکن است نیاز به شناخت و بکار گیری تمهیدات لازم برای کاهش این آثار بوده و یا اینکه محتاج به تهیه ارزیابی زیست محیطی داشته باشند.    

زیرپروژه‌‌هائی که آثار سوء زیست‌محیطی کمتری دارند نیاز مند شناخت و اجرای برنامه مدیریت محیط‌زیست محیطی EMP‌ برای کاهش آثار سوء بوده و نیازی به ارائه گزارش ارزیابی‌ برای آنها نیست.برای اینگونه پروژه‌ها، شرکت مشاور محیطی می‌باید با شناخت  آثار سوء و تمهیدات لازم برای کاهش این آثار و تلفیق آن در طراحی پروژه و تهیه EMP  ، آنرا ضمیمه اسناد مناقصه بنماید.

مطالعات ارزیابی زیست‌محیطیEIA   برای یک پروژه معین زمانی است که احتمال اثرات قابل توجه در آن پیش‌بینی می‌شود. در این حالت گزارش ارزیابی زیست‌محیطی می‌باید براساس شرح خدمات پیش‌بینی شده در ضمیمه   Dتهیه گردد. تهیه این گزارش نیاز به کارگیری کارشناسان خبره و با تجربه در این مورد است. مطالعات  میدانی متعددی ممکن است صورت گیرد، تمهیدات ویژه زیست‌محیطی می‌بایستی طراحی و ارزیابی تفصیلی و برنامه پایش می‌باید تدوین گردد. زیرپروژه‌‌هائیکه که نیاز به تهیه گزارش ارزیابی زیست‌محیطی‌اند می‌باید توسط واحد مدیریت پروژه PMU (و در مواردی توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست در صورت نیاز) بررسی و مورد تائید قرار گیرد. تائید بانک جهانی نیز باید در این ارتباط اخذ گردد.

 

4ـ5ـ بررسی و تصویب برنامه پیشنهادی شهر

پس از فرموله کردن زیرپروژه‌ها توسط شرکت مشاور، برنامه پیشنهادی شهر برای  بررسی و تائید تسلیم مدیریت برنامه  (PMU)میگردد، تا صلاحیت این پروژ‌ه‌ها که در برنامه گنجانده شده تائید گردد. ارزیابی زیست‌محیطی انجام شده توسط شرکت مشاور درPMU توسط کارشناسان محیطی  این واحد مدیریت، بررسی و تطابق آن با تمهیدات پیش‌بینی شده ارزیابی میگردد و کوشش می‌شود تا حداکثر ممکنه ملاحظات زیست‌محیطی در طراحی زیرپروژه ها ملحوظ گردد. واحد مدیریت برنامه، براساس زیرپروژه‌های فرموله شده وبا توجه به طبیعت، گسترده‌گی و اهمیت اثرات زیست‌محیطی آنها در ارتباط به نیازهای مطالعاتی دفتری و میدانی هر یک از آنها تصمیم‌گیری می‌نماید.

 

4ـ5ـ1ـ مطالعات دفتری

قبل از انجام هر گونه مطالعات میدانی، شرکت مشاور با استفاده از تمامی داده واطلاعات موجود، ارزیابی محیطی را برای پروژه‌ها بانجام می‌رساند. براساس این اطلاعات مشاور قادر خواهد بود با ارزیابی اولیه، پروژه‌هائی را که نیاز به ارزیابی زیست‌محیطی ندارند جدا نموده و برای بررسی و تصویب به PMU تسلیم ‌نماید. در این مرحله بررسی لازم برای تطابق با نیازها و چک لیست ها صورت می‌گیرد و در صورت مشاهده هر گونه کمبودی دوباره برای تکمیل اطلاعات به شرکت مشاور عودت داده می‌شود. مدیریت برنامه (PMU) پس از اطمینان از داده و اطلاعات ارائه شده در ارتباط با غربال پروژه‌ها، تشخیص حدود خدمات و نیازها، دستور لازم را برای تکمیل و شفافیت اطلاعات صادر می‌نماید. پس از تکمیل مطالعات دفتری و اطمینان از عدم دوباره کاری و برآورد نیازهای تکمیلی چک لیست، ممکن است برای برخی از پروژه‌ها نیاز به مطالعات میدانی باشد. چنانچه فقط نیاز به بررسی دفتری باشد" متخصص زیست محیطی در PMU به بازنگری و ارزیابی مدارک ادامه خواهد داد.

4ـ5ـ2ـ مطالعات میدانی

پس از اتمام مطالعات دفتری، کارشناس محیط زیست در PMU به همراه شرکت مشاور محیطی EC و شهرداری محل با بازدید میدانی نیازهای ارزیابی زیست محیطی و مطالعات ارزیابی محیطی را مورد توافق قرار خواهند داد.

مغایریت‌های بین اطلاعات محیطی ارائه شده و نتایجی که از بازدید کارشناس زیست محیطی در PMU به دست آمده مورد بررسی قرار می‌گیرد که شامل موارد زیر خواهد بود:

-       برای روشن ساختن موضوعاتی که می‌تواند در محل انجام گیرد،‌کارشناس زیست محیطی PMU ارزیابی شخصی خود را در هنگام بازدید صحرایی مشخص خواهد نمود.

-       برای موضوعاتی که دارای مسائل قابل توجه محیطی‌اند، کارشناس زیست محیطی PMU از طریق شرکت مشاور یا شهرداری محل درخواست اطلاعات تکمیلی خواهد نمود که این امر می‌تواند با مطالعات بیشتر محیطی و یا ضمیمه کردن نیازهای بییشتر در اسناد مناقصه انجام گیرد.

 

4-6 تائید برنامه

بررسی اسناد زیست‌محیطی براساس فرم 4-3 خلاصه شده و ضمیمه گزارش بررسی پروژه می‌گردد. پروژه‌هائیکه نیاز مند تهیه کامل ارزیابی زیست‌محیطی اند لازم است تائیدیه سازمان حفاظت محیط زیست را نیر داشته باشند که باید  توسط PMU  اخذ گردد. پس از تائید PMU و یا سازمان حفاظت محیط‌زیست، نیاز به بررسی بانک جهانی و تائیدیه آنها نیز خواهد بود. جهت اطمینان و تطابق برنامه فرموله شده با راهنمای OP4/01 ، بررسی گزارشهای ارزیابی زیست‌محیطی بصورت منظم توسط کارشناسان بانک در ماموریت‌هائی که پیش‌بینی شده صورت می‌پذیرد. شرکت مشاور یا PMU بایستی اطمینان دهد که پیشنهادات انجام شده در ارزیابی زیست‌محیطی و تمهیدات پیش شده برای کاهش اثار سوء را بهمراه مشخصات تکنیکی عملیات ساختمانی، ضمیمه اسناد شده است .

 

4ـ7ـ اجراء و پایش Monitoring

همگام با تایید زیرپروژه‌های پیشنهادی، ترتیبات لازم برای ساختمان، اجرا و پایش می‌باید در قرارداد قانونی که بامضای واحد مدیریت پروژه و شهرداری محل رسیده گنجانده شود. واحد مدیریت پروژه باید اطمینان دهد که یافته‌های ارزیابی زیست‌محیطی (تمهیدات ویژه کاهش آثار، مشخصات طراحی، برنامه نظارت و ترتیبات پایش) در اسناد قانونی گنجانده شده است. پایش محیطی عملکرد پروژه از مرحله ساخت شروع شده و تا مرحله بهره‌برداری نیز ادامه می‌یابد. اجرای مفاد قرارداد ساختمانی و نظارت بر آن از وظائف شهرداری محل است. چنانچه شهرداری محل به اندازه کافی منابع مورد نیاز را برای نظارت و انجام وظائف محوله در اختیار نداشته باشد، میتواند مشاوری را برای این منظور بکار گیرد. بخشی از نظارت ساختمانی شامل اطمینان از بکارگیری تمهیدات زیست‌محیطی پیش‌بینی شده در حین اجرا، بکارگیری روشهای عملیات ساختمانی درست و سازگار با محیط و اطمینان از اینکه هیچگونه آثار منفی پیش‌بینی نشدهای در اثر اجرای پروژه ایجاد نشده خواهد بود.

 

 

 

 

 

 

 

          جدول شماره (4ـ1): نیازهای زیست‌محیطی در مراحل مختلف تکامل پروژه برنامه UUHRP

 

جدول شماره 4-2- رده‌بندی مقدماتی زیرپروژه‌های برنامه UUHRP

 

 

 

جدول 4-3- فرم بررسی محیطی

شماره برنامه:                                     شماره مرجع:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5ـ ارزیابی زیست‌محیطی

5ـ1ـ اهداف ارزیابی زیست‌محیطی

ارزیابی زیست‌محیطی ابزاریست که توسط آن تصمیم‌گیران قادر خواهند بود آثار منفی زیست‌محیطی یک پروژه را شناسائی، ارزیابی و قابلیت کاربرد روش‌های تمهیدات پیشنهادی را برای کاهش آثار سوء زیست‌محیطی ارزیابی نمایند. شناسائی و ارزیابی زیست‌محیطی ابزاری برای حصول اطمینان در موارد ذیل نیز هست:

·        پروژه مورد نظر از نظر زیست‌محیطی مناسب و پایدار است.

·        پیامدهای زیست‌محیطی پروژه بدرستی از مراحل بسیار ابتدائی شناسائی شده و این یافته‌ها در طراحی پروژه ملحوظ و بکار گرفته شده است

·        اجرای پروژه با آگاهی کامل از فاکتورهای زیست‌محیطی باجرا در آمده است.

·        مردم در تصمیم‌سازی مشارکت نزدیک داشته و بخوبی از آثاری که اجرای پروژه بر محیط‌شان خواهد داشت آگاهی دارند.

 

5ـ2ـ نیازهای ارزیابی زیست‌محیطی

همانطوریکه قبلاً ذکر شد، کلیه زیرپروژه‌های برنامه UUHRP که در رده B قرار می‌گیرند نیازمند بررسی و تجزیه و تحلیل محیطی‌اند که حدود تفصیلی هر یک از آنها بستگی به تیپ، اندازه و محل اجرای پروژه دارد. برای بسیاری از پروژه‌های این رده، شناخت و اجرای تمهیدات کاهش آثارسوء یا تهیه برنامه مدیریت زیست محیطی EMP کافی خواهد بود. بهرحال با توجه به وسعت تاثیرات زیست‌محیطی، برخی از پروژه‌ها ممکن است نیاز به تهیه گزارش زیست‌محیطیء یا EA داشته باشند که می‌باید براساس شرح خدمات (TOR) ارائه شده در پیوستD تهیه شود که این پروژها بقرار زیرند:

·        شبکه فاضلاب

·        تولید، ذخیره و تصفیه آب آشامیدنی

·        جاده‌های با طول بیش از یک کیلومتر

·        پروژه‌هائی که در مجاورت مناطق حساس و حفاظت شده قرار می‌گیرند.

گزارش زیست‌محیطی باید حاوی اطلاعاتی باشد که نشانگر شناخت روشن موضوعات بوده و معیارهای کاهش آثار سوء را تامین نماید. در غیاب دستورالعمل نیازهای ملّی جهت تهیه گزارش ارزیابی زیست‌محیطی، این گزارش می‌باید براساس استاندارهای بانک جهانی تهیه ودر بر گیرنده موارد زیر باشد:

·        خلاصه اجرائی

·        سیاست‌ها، چارچوب‌های اداری و قانونی

·        اهداف پروژه‌ و شرح آن

·        خلاصه اطلاعات پایه زیست‌محیطی

·        اثرات محیطی معنی‌دار و قابل توجه

·        تجزیه و تحلیل گزینه‌های پیشنهادی پروژه

·        برنامه مدیریت زیست‌محیطی مشتمل بر:

o       معیارها و ضوابط کاهش آثار سوء

o       سازمانها و موسسات مسئول و نیازهای آنان برای ظرفیت‌سازی

·        ضمائم

واحد مدیریت پروژه برای اطمینان از اینکه مشاور توانسته بدرستی گزارش جامعی را تهیه و ارائه دهد،میباید سابقه و کلیه اطلاعات را نیز  بهمراه گزارش تسلیم نماید که در برگیرنده موارد زیر است:

·        شرحی خلاصه از مهمترین بخش‌های پروژه پیشنهادی

·        بیانیه‌ای مبتنی بر تامین نیازها و اهدافی که سازمان مجری در پی دستیابی به آنست.

·        سازمان مجری

·        خلاصه‌ای از تاریخچه پروژه و گزینه‌های ملحوظ شده

·        وضعیت جاری و برنامه زمانی

·        شرح خلاصه‌ای از پروژه‌های وابسته

نیازهای کلی برای تهیه گزارش ارزیابی زیست محیطیEA مشابه روش ارائه شده در راهنماهای بانک جهانی  (OP/BP/GP4.01) برای تهیه ارزیابی زیست‌محیطی خواهد بود.

نمونه شرح خدمات(TOR) در ارتباط با سیستم جمع‌آوری فاضلاب و دفع آن ، تولید، ذخیره و تصفیه آب آشامیدنی و راهسازی جداگانه برای هر یک در پیوست شماره D ارائه شده است که می‌باید در تهیه گزارش زیست‌محیطیEA دنبال گردد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6ـ برنامه مدیریت ‌زیست محیطی (Environmental Management Plan"EMP")

 

6ـ1ـ اهداف  و ساختار برنامه مدیریت ‌زیست محیطی

اهداف برنامه مدیریت ‌زیست محیطی شامل کاهش اثرات منفی زیست‌محیطی است که در هر پروژه مورد شناسائی قرار گرفته‌اند. اجرای برنامه مدیریت محیطی اطمینان لازم را برای ارتقاء شرایط زیست‌محیطی فراهم و مشارکت طرفهای ذینفع رادر اجرای برنامه تضمین می‌نماید. برنامه مدیریت ‌زیست محیطی سه تیپ فعالیت را در بر میگیرد که عبارتند از:

·                     اجرای تمهیدات پیش‌بینی شده برای کاهش آثار سوء

·                     پایش و ارزیابی این تمهیدات که  در طول فرموله کردن پروژه و یا در جریان تهیه گزارش ارزیابی زیست‌محیطی شناسائی شده اند.

·                     ارتقاء ظرفیت شرکت عمران و نوسازی شهرها وابسته به وزارت مسکن و شهر سازی، شهرداریها، کارشناسان مسئول سازمان حفاظت محیط زیست در استانها، جوامع محلی و پیمانکاران  (رجوع شود به بخش شش این راهنما).

فعالیت‌های تعین شده در مدیریت محیطیEMP، فقط فاز 1 این برنامه را پوشش میدهد و در طول تهیه برنامه برای فاز 2 و 3 مورد بازنگری قرار خواهد گرفت.

 

6ـ2ـ اجرای تمهیدات لازم برای کاهش آثار سوء

تمهیداتی که برای کاهش آثار سوء  اجرای پروژهها در جریان مطالعات دفتری و میدانی شناسائی شده می‌بایست بدقت اجراشوند. جهت راهنمائی، اثرات محیطی ناشی از اجرای پروژه‌ها و تمهیدات ممکن برای کاهش آثار سوء در جدول شماره (1-6) بصورت نمونه ارائه شده است. شهرداریها برای اجرای پروژه‌ها نیازمند تهیه برنامه مدیریت محیط‌زیست تیپEMP برای پروژه‌های مختلف‌اند. بخش سوّم راهنمای حاضر در برگیرنده شرح تفصیلی عملیات ساختمانی درست و سازگار با محیط و اثرات بالقوه محیطی کارهای ساختمانی برای زیرپروژه‌‌ها است.

جدول6-1- اثرات بالقوه زیست محیطی ناشی از اجرای پروژه‌های مختلف و تمهیدات پیشنهادی برای کاهش آثار سوء محیطی

 

 

6-3- پایش محیطی

برای مشخص کردن این موضوع که تا چه حد تمهیدات به کار گرفته شده برای کاهش آثار سوء‌ مؤثر بوده و یا اینکه اثرات پیش‌بینی نشده ای در حین بهره‌برداری رخ داده است نیاز به پایش محیطی است. مسئولیت پایش محیطی با شهرداریهاست که با هماهنگی نزدیک با سازمانهای مرتبط انجام خواهد پذیرفت و شامل:

·        پایش محیطی تطبیقی در حین ساختمان

·        پایش محیطی اثرات قابل توجه در دوران بهره‌برداری از زیرپروژه‌ها

کارشناس محیط زیست PMU حداقل هر سال یکبار بازدیدهای دوره‌ای برای پایش زیرپروژه‌ها خواهد داشت.

شاخص‌های پایش می‌بایستی برای دوره ساختمان و بهره‌برداری وضع گردد. پایش در حین فعالیتهای ساختمان برای اطمینان از بکارگیری تمهیدات پیش‌بینی شده است در حالی که پایش در دوره بهره‌برداری برای اطمینان از اینکه اثرات قابل توجه منفی محیطی پیش‌بینی نشده رخ نداده صورت میگیرد. نمونه تیپ برنامه پایش در جدول 6-2 ارائه شده است.

 

 

 

جدول 6-2- نمونه‌های برنامه‌های پایش تیپ برای دوره بهره‌برداری زیرپروژه مختلف

 

 

 

6ـ4 - برنامه آموزش و ظرفیت سازی

تخصص‌های محیطی در نهادهای مسئول و مجری تقویت خواهد شد. در این راستا برنامه‌های آموزشی با همکاری کارشناسان محلی یا بین‌المللی طراحی و اجرا خواهد گردید که سه سطح را مورد هدف قرار می‌دهد.

I ) در سطح واحد مدیریت پروژه، شهردرایها و وزارتخانه‌های مرتبط

در برنامه UUHRP کارگاه یک روزه ای با شرکت واحد مدیریت پروژه، شهرداریها و وزارتخانه‌ مرتبط به منظور اطلاع رسانی و آگاهی و شفاف سازی نیازهای ویژه زیست محیطی در ارتباط با طراحی و اجرای این برنامه برگزار خواهد شد.

II ) در سطح کارکنان فنی و تخصصی واحد مدیریت پروژه، سازمان حفاظت محیط زیست و مشاورین زیست محیطی کشوری کارگاه سه روزه‌ای به منظور تشریح کاربرد نیازهای ارزیابی زیست محیطی براساس راهنمای زیست محیطی برگزار خواهد شد. این کارگاه برای کارکنان فنی تخصصی واحد مدیریت پروژه، سازمان حفاظت محیط زیست و مشاورین زیست محیطی در سطح ملی خواهد بود. این کارگاه در تهران و توسط برنامه UUHRP‌ اجرا خواهد شد و موضوعات اصلی عبارتند از:

·        تکنیک‌های ارزیابی اثرات زیست محیط

·        غربال پروژه‌ها برای بررسی محیطی

·        استفاده از چک لیستهای محلی

·        عملیات محیطی درست در طراحی و اجرای پروژه‌ها

·        اجرای مؤثر تمهیدات کاهش آثار

·        نظارت پروژه

·        پایش و ارزیابی

III) در سطح تشکل‌های غیردولتی محلی، شهرداریها، انجمن شهر، جوامع مردمی و پیمانکاران    

کارگاه یک روزه‌ای برای تشکل‌های غیردولتی محلی، شهرداریها، جوامع مردمی و پیکانکاران با تأکید بر آگاه‌سازی و معرفی مطالعات نمونه موضوعات زیست محیطی تجربه شده در پروژه‌های مشابه برگزار میشود. این کارگاه در هر یک از شهرهایی که در این برنامه مشارکت دارند انجام خواهد شد.