اولین گزارش در مورد زنبور بذرخوار رز، Megastigmus aculeatus (Swederus) (Hym.:Torymidae) از ایران

احسان رخشانی، علی‌اصغر طالبی، یعقوب فتحی‌پور و سعید محرمی‌پور

گروه حشره‌شناسی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

جهت شناسایی زنبورهای مرتبط با رز وحشی (Rosa canina L.) بررسی‌هایی در سال 1381 در تهران،‌ ارومیه و تبریز صورت گرفت. تخمدان‌های رز از نواحی مختلف جمع‌آوری و داخل ظروف شیشه‌ای در شرایط معمول اطاق به مدت 6  تا 12 ماه نگهداری گردید. چندین گونه زنبور کالسید (Hym.: Chalcidoidea) از خانواده‌های Torymidae ، Eurytomidae ، Pteromalidae ، Eulophidae و Eupelmidae ازتخمدان‌های رز خارج شدند. در میان گونه‌های خارج شده زنبور  Megastigmua aculeatus  بذرخوار و بقیه گونه‌ها پارازیتویید این گونه بودند. زنبور M. aculeatus برای اولین بار از ایران گزارش می‌شود. این گونه از طریق تخمریز بلند خود تشخیص داده می‌شود. حشرات کامل از نظر اندازه و رنگ بسیار متفاوت هستند. طول تخمریز در افراد ماده تقریباً به اندازه طول بدن زنبور است. لکه‌های قهوه‌ای در قسمت فوقانی سر و اطراف چشم‌های ساده، طرفین قفسه سینه، و سطح پشتی شکم وجود دارد. شاخک‌ نیز به رنگ قهوه‌ای و سیزده است. نرها مشخصاً کوچکتر از ماده‌ها، رنگ بدن تیره‌تر و تقریباً سیاه و فاقد تخمریز هستند. لاروها بطور کامل در داخل بذر رز قرار داشته و از آن تغذیه می‌کنند و طول بدن آنها تا 8/2 میلیمتر می‌رسد. اگرچه اندازه بدن لاروها به اندازه بذز رز بستگی دارد. تغذیه لاروها در داخل تخمک باعث مرگ بذر می‌شود. رشد لاروها در اواخر شهریور کامل شده و سپس وارد مرحله دیاپوز می‌شوند. در اواخر اردیبهشت سال آینده لاروها تبدیل به شفیره می‌شوند. حشرات کامل در اوایل تابستان از طرق جویدن دیواره گال‌ها و ایجاد سوراخ‌های کوچک از آن‌ها خارج می‌شوند. در این تحقیق خصوصیات مرفولوژیک و برخی از خصوصیات بیولوژیک این زنبور مورد مطالعه قرار گرفته است.

مقدمه

در حدود 130 تا 140 گونه رز وجود دارد که 30 تا 35 گونه از آنها دارای ارزش زینتی هستند. گیاه رز در ابتدا به عنوان یک گیاه دارویی استفاده می‌شد. اما از حدود 300 سال قبل از میلاد در یونان و روم به صورت زینتی استفاده شده است(CPC| 2001). گونه‌های مختلفی از زنبورهای (Insecta: Hymenoptera) از قسمت‌های مختلف گیاه رز تغذیه کرده و به آن خسارت می‌زنند. اغلب این زنبورها متعلق به خانوادة Cynipidae  هستند که در قسمت‌های مختلف گیاه ایجاد گال می‌نمایند (Jenning| 1995; Shorthouse| 1993). در ایران گونه‌های Diplolepis rosae (L.) و Diplolepis mayri (Schlechtendal) توسط شجاعی (1368) و فرحبخش (1340) گزارش شده‌اند. اما گونه‌های دیگری از زنبورها متعلق به خانوادة Torymidae نیز وجود دارند که در کشور ما اطلاعاتی در مورد آنها وجود ندارد.

مواد و روش‌ها

این بررسی طی سالهای 1381 تا 1382 در تهران،‌ ارومیه و تبریز انجام گردید. طی ماه‌های بهار نمونه‌برداری‌هایی از نقاط مختلف در مناطق مورد بررسی انجام شد. در هر نمونه‌برداری تخمدان‌های رسیدة رز وحشی (Rosa canina L.) و رزهای زینتی جمع‌آوری و به آزمایشگاه منتقل گردید. نمونه‌های جمع‌آوری شده در داخل ظروف پتری شیشه‌ای به ارتفاع 5/2 و قطر 5/18 سانتی‌متر قرار داده شده و به مدت حداکثر یک‌سال نگهداری شدند. تعدادی از تخمدان‌ها شکافته شده و فعالیت لاروها با استفاده از استریومیکروسکپ بررسی شد. زنبورهای خارج شده از تخمدان‌ها به کمک آسپیراتور جمع‌آوری و به داخل الکل 75 درجه منتقل شدند. سپس اسلاید میکروسکپی از قسمت‌های مختلف بدن زنبورهای نر و ماده تهیه و با استفاده از میکروسکپ مجهز به لولة ترسیم ویژگی‌های تاکسونومیک آنها رسم گردید. کلیة نمونه‌ها در موزة حشره‌شناسی دانشکدة کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس نگهداری می‌شوند.

نتایج و بحث

از اکثر نمونه‌های جمع‌آوری شده زنبور بذرخوار Megastigmus aculeatus خارج گردید. زنبور Megastigmus aculeatus از نقاط مختلف اروپا (Amrine et al.| 1993) و آمریکای شمالی (Burks| 1979) گزارش شده است

شکل‌شناسی: رنگ و اندازة بدن در حشرات کامل متغیر است. رنگ عمومی بدن زرد و دارای نقاط تیره در قسمت‌های مختلف بدن است. لکه‌های سیاه رنگ در اطراف چشمهای ساده (شکل 1-1)، طرفین قفس سینه (شکل 1-2) و سطح پشتی شکم مشخص هستند. معمولاً افرادی که از رز‌های وحشی مانند Rosa canina خارج می‌شوند، جثة کوچکتری دارند. این حالت در بررسیهای Nalepa & Grissell (1993) نیز دیده شده است. به طور کلی طول بدن با احتساب تخمریز به 11 تا 14 میلیمتر می‌رسد. این گونه به راحتی بوسیلة تخمریز بسیار بلند حشرات ماده شناخته می‌شود. تخمریز زنبور ماده به طول 5 تا 7 میلیمتر به صورت خمیده به سمت بالا از انتهای شکم زنبور ماده خارج شده است (شکل 1-3). غلاف‌های تخمریز به صورت زوج و به رنگ تیره، دارای زواید خار مانند تیز بوده و تخمریز به صورت سوزن خمیدة باریکی به رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای در بین غلافها جای می‌گیرد. شاخک‌ها در هر دو جنس سیزده‌بندی (شکل‌های 1-4 و 1-5) و به رنگ قهوه‌ای روشن هستند. اولین بند فونیکول کوچکتر از سایر بندها و کلاوا سه‌بندی است. در بال جلو طول رگبال کناری و پس‌کناری تقریباً برابرو استیگما حجیم و متورم شده و به صورت چماقی درآمده است. اسپکولوم در قاعده بسته است(شکل 1-6). نرها معمولاً کوچکتر از ماده‌ها، دارای لکه‌های تیرة بیشتر بوده و گاهی نیمی از بدن به رنگ سیاه است. نرها فاقد تخمریز هستند. سایر خصوصیات مانند ماده‌ها است.

بیولوژی

حشرات ماده طی ماه‌های اردیبهشت تا خرداد در طبیعت ظاهر شده و در همین زمان در تخمدان‌های رسیدة رز که گلبرگ‌های آن ریخته تخمگذاری می‌کنند. زنبور ماده تخمریز خود را در محل خروج میلة پرچم به داخل تخمدان وارد کرده و به تدریج آن را تا زمان رسیدن به بذور در حال رشد فرو می‌برد. زنبور ماده در هر تخمدان چندین تخم می‌گذارد و برای گذاشتن تخم در هر بذر زمان زیادی را صرف می‌کند. زمان تخمگذاری در هر تخمدان به طور متوسط 45 دقیقه طول ‌می‌کشد. لارو زنبور پس از خروج از تخم به صورت داخلی از بذر رز تغذیه کرده و پس از رشد کامل به طول حدود 5/2 میلیمتر می‌رسد. البته اندازة لارو تا حد زیادی به اندازة بذر بستگی دارد. در گونه‌های وحشی رز که اندازة بذور کوچک است، لاروهای زنبور اندازة کوچکتری دارند. اما در ارقام تجارتی رز زینتی طول بدن لاروها به 3 میلیمتر می‌رسد. تغذیة لارو از محتویات داخلی بذر باعث پوک شدن و مرگ بذر می‌شود. اندازة تخمدان‌های آلوده به لارو زنبور کمتر از یک‌سوم اندازة تخمدان‌های سالم است. معمولاً روی هر بذر تنها یک لارو قادر به تکمیل رشد خود است. از آنجایی‌که تغذیة لارو زنبور در داخل بذر است، بذور رز در ظاهر سالم به نظر می‌رسند. اما سوراخ خروجی زنبور روی آنها دیده می‌شود. در این حالت تمام محتویات بذر توسط لارو زنبور تغذیه شده و قوة نامیة آن کاملاً از بین رفته می‌رود. دورة رشد لاروی تا اواسط شهریور ماه ادامه می‌یابد. در این زمان لاروها به رشد کامل رسیده و وارد مرحلة دیاپوز می‌شوند. دیاپوز لاروی تا سال آینده به طول می‌انجامد. در اواخر فروردین تا اواسط اردیبهشت لاروها در داخل بذور تبدیل به شفیره شده و تقریباً زمانی‌که گلبرگها (در رز‌های وحشی) ریزش کرد، زنبورهای کامل از شفیره خارج شده و به کمک آرواره‌های خود بذور و سپس جدار تخمدان را سوراخ کرده و از آن خارج می‌شوند. زمان خروج زنبورها بسته به منطقه متفاوت است. Kurir (1975) اشاره می‌کند که زمان خروج زنبورهای کامل رشد یافته روی رزهای خانگی که در فصل زمستان در داخل منزل نگهداری شده‌اند متفاوت است. سوراخ‌های خروجی حشرات کامل کاملاً گرد و به قطر 1 تا 5/1 میلیمتر است. دورة خروج زنبورها در آزمایشگاه بین 10 تا 20 روز بوده و اغلب زنبورهای نر و ماده به صورت توأم خارج می‌شوند. از بین نمونه‌های جمع‌آوری شده از رز وحشی (Rosa canina) بیش از 50 درصد از تخمدان‌ها آلوده به زنبور بودند. در غنچه‌های جمع‌آوری شده از رزهای زینتی نیز درصد آلودگی بالا بوده و گاهی آلودگی به 60 تا 70 درصد می‌رسید. با وجودیکه میزبان اصلی این زنبور رزهای وحشی است، اما به سبب مطلوبیت بیشتر رزهای اهلی میزان آلودگی در  این رزها بیشتر بود. تعداد زنبورهای خارج شده از هر تخمدان بین 4 تا 6 عدد متغیر است. اما گاهی تعداد سوراخهای خروجی در تخمدان رزهای زینتی به 10 عدد نیز می‌رسد. زنبور Megastigmus aculeatus به گونه‌های مختلفی از رز حمله می‌کند. مهمترین میزبان این زنبور Rosa multiflora (Nalepa| 1992; Nalepa & Grissell| 1993) و Rosa canina (Kurir| 1975) می‌باشد. اما بسیاری از رزهای زینتی نیز مورد حملة این زنبور قرار می‌گیرند.
Gorlenko (1984) زنبور Megastigmus aculeatus را به عنوان یکی از آفات رز در شرایط مزرعه‌ای و گلخانه‌ای ذکر کرده است. به هر شکل تکثیر ارقام تجارتی رز اغلب از طریق قلمه و کشت بافت صورت می‌گیرد و استفاده از بذور به علت بروز تفرق ژنتیکی و از دست رفتن خصوصیات مطلوب اصلاح شده کمتر رایج است. به همین لحاظ جنبة خسارت‌زایی زنبور Megastigmus aculeatus زمانی بروز می‌کند که هدف، تکثیر رز با استفاده از بذر باشد. در گونه‌های وحشی که اغلب به عنوان پوشش گیاهی منطقه محسوب شده و به طور طبیعی تنها از طرق بذر تکثیر می‌شوند نیز خسارت این زنبور قابل توجه است. از طرف دیگر امکان استفاده از این زنبور برای کنترل بیولوژیک رزهای وحشی در مناطقی که این گیاهان به طور ناخواسته رویش می‌کنند نیز وجود دارد. به عنوان مثال از این زنبور برای کنترل بیولوژیک Rosa multiflora در اروپا استفاده شده است (Amrine et al.| 1991).

منابع

شجاعی، محمود. 1368. حشره‌شناسی، جلد سوم. انتشارات دانشگاه تهران. 406 صفحه.

فرحبخش، قدرت‌اله. 1340. فهرست آفات مهم نباتات و فراورده‌های کشاورزی ایران. نشریة سازمان حفظ نباتات. شمارة یک. 153 صفحه.

Amrine| J. W. Jr.| Stasny| T. A. and McKnight| B. N. 1993. Biocontrol of multiflora rose. Biological pollution: the control and impact of invasive exotic species. Proceedings of a symposium held at Indianapolis| Indiana| USA| 25-26 October. 1993| 9-21.

Burks| B. D. 1979. Family Torymidae. In Cataloge of Hymenoptera in America North of Mexico| Symphyta and Apocrita (Parasitica)| ed. K. V. Krombein et al.| 1: 768-889| 961-1042. Smitsonian Institution Press. Washington| D. C. 1198pp.

CPC. 2001. Crop Protection Compendium. CAB INTERNATNAL| CD ROM.

Gorlenko| S. V.| Panko| N. A. and Podobnaya| N. A. 1984. Pests and Diseases of Rose. Minsk| USSR; "Nauka i Tekhnika". 127 pp.

Jennings| M. 1995.A new record of Diplolepis mayri  in Kent.Cecidology. 10(1): 3.

Kurir| A. 1975. Megastigmus aculeatus Swed. (Hym. Chalcid.| Torymidae)| a destroyer of the seeds of the dog rose (Rosa canina). Zeitschrift fur Angewandte Entomolgie. 78 (4): 415-423.

Nalepa| C. A. 1992. Evaluation of flotation as a method for determining infestation of multiflora rose seeds by Megastigmus aculeatus var. nigroflavus (Hymenoptera: Torymidae). Journal of Entomological Science. 27(1): 35-36.

Nalepa| C. A. and Grissell| E. E. 1993. Host seed size and adult size| emergence| and morphology of  Megastigmus aculeatus nigroflavus (Hymenoptera: Torymidae).Environmental Entomology. 22(6): 1313-1317.

Shorthouse| J. D. 1993. Adaptations of gall wasps of the genus Diplolepis (Hymenoptera: Cynipidae) and the role of gall anatomy in cynipid systematics. Memoirs of the Entomological Society of Canada. 165: 139-163.