مرکز همایشهای علمی دانشگاه تهران
The second national conference on venture capital
دومین کنفرانس ملی سرمایه گذاری مخاطره پذیر
چالشهای سرمایه گذاری مخاطره پذیر در ایران
محمد رستمی
تاریخچه سرمایه گذاری مخاطره پذیر در ایران باوجود آنکه پارکهای علمی و فناوری
و شهرکها و مراکز رشد از قبل از سالهای 1380 شمسی (2002 میلادی) در کشور پا گرفت و
روز به روز بر تعداد آنها افزوده می شد با اینحال طی این سالها بجز سمیناری که در
سال 79 در بانک سپه توسط جناب آقای عبده تبریزی دبیر کل سابق سازمان بورس اوراق
بهادار تهران ارائه گردید مقاله یا فعالیتی هرچند اسمی و اولیه در حوزه سرمایه
گذاری مخاطره پذیر در کشور به ثبت نرسیده بود. بتدریج این موضوع که سرمایه گذاری
مخاطره پذیر مکانیسمی جدید برای تأمین مالی اهالی کارآفرینان و در اصل طرحهای
ایشان است در داخل کشور مطرح شد و لایحه ای نیز از سوی سازمان مدیریت و برنامه
ریزی کشور به هیأت وزراء برده شد و براساس آن سالانه ردیف بودجه معینی بصورت کلی
تعریف می شود. صنعت سرمایه گذاری مخاطره پذیر طی سالهای بعد به تدریج در چندین
سازمان و مرکز علمی کشور بطور جدی مورد توجه قرار گرفت. موسسه توسعه فناوری نخبگان
به نمایندگی از دفتر همکاریهای فناوری ریاست جمهوری، سازمان مدیریت و برنامه ریزی
کشور، سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، مرکز صنایع نوین ایران، سازمان همیاری
اشتغال جوانان، بانک کشاورزی،
شرکت سرمایه گذاری تدبیر، شرکت سرمایه گذاری ملی ایران، بنیاد توسعه فردا،
دانشگاههای امام صادق(ع)، تهران و صنعتی شریف و سایر سازمانها و نهادهای مالی از
جمله مراکزی بودند که در اولین همایش سرمایه گذاری مخاطره پذیر که به همت جهاد
دانشگاهی دانشگاه تهران برگزار گردید به ارائه دستاوردهای تحقیقاتی خویش و تبادل
اطلاعات پرداختند. شرکت ثنارای نیز که کنسرسیومی از شرکتهای فعال ایران در زمینه
تکنولوژی اطلاعات می باشد از تقریباً 2 سال پیش از این در توافقی با بانک توسعه
اسلامی اقدام به معرفی چند نمونه از طرحها و ایده های کسب وکار موفق در ایران به
صندوق انجازات نمود. براساس برنامه های ارائه شده، این صندوق مأموریت
داشت تا 50 میلیون دلار در منطقه خاورمیانه و شمال افریقا سرمایه گذاری نماید.
در حال حاضر جناب آقای مهندس صفاری عضو ایرانی این شرکت در سمت مشاور این صندوق
مشغول فعالیت می باشد.
ضرورت توجه جدی به سرمایه گذاری مخاطره پذیر
باتوجه به تغییراتی که در سطوح مختلف فناوریهای نوین کشور ایجاد گردیده است و
ایران را حداقل در منطقه خاورمینه از نظر استعدادهای برتر، ممتاز و شایسته ساخته
است؛ ضرورت بازبینی مجدد در سیستمهای متنوع تأمین مالی کارآفرینی و حمایت از
طرحهای مفید و پربازده کاملاً محسوس است. دلایل زیادی مبنی بر ضرورت تعریف ساختاری
سازمان یافته و نظام مند برای الگوسازی در حیطه سرمایه گذاری و رشد ایده های نوین
و طرحهای برجسته وجود دارد.
می دانیم که در ساختارهای تأمین مالی اینگونه طرحها نکته اصلی وجود سرمایه
ابتدایی و راه اندازی کسب وکار است؛ از اینرو اگر صاحب طرح یا ایده پرداز اصلی
نتواند منابع مالی مورد نیاز اولیه و حتی ضمانتهای لازم برای سرمایه گذار را فراهم
آورد در واقع با اولین و جدی ترین مسئله درگیر خواهد شد. در این حالت دغدغه اصلی
وی اگر فرض شود که بتواند از عهده مسایل مدیریتی و بازار و تحلیل شرائط بربیاید
مسئله نحوه تأمین این منابع و صرف وقت و انرژی فراوان است که مستلزم طی فرآیندهای پیچیده
در بانکها و سایر شرکتهای دولتی است. دلایل مختلف و مهم دیگری نیز وجود دارد که
ایجاب می کند به مقوله سرمایه گذاری با نگاه متعارف آن در جهان (سرمایه گذاری
مخاطره پذیر) توجه ویژه ای داشته باشیم که به بیان برخی از آنها می پردازیم:
1 .شروع یک کسب وکار جدید، کاری نیست که از حیث تفنن و ارضاء نیازهای
خودشکوفایی و بروز استعدادها در بلندمدت و حتی کوتاه مدت ثمری داشته باشد بلکه
لازم است تا طرحها و پروژه های موردنظر در چارچوب واحدی تشکیلاتی و با تعیین
ساختار سازمانی و تعریف مدلهای اقتضایی کسب وکار توسط مدیران انتخابی و گزینش شده
شرکت طراحی شود و به صورت جدی خود را برای فعالیت و رقابت در شرایط حساس بازار و
رقبا و فضای متغیرفناوریهای روز دنیا آماده سازند. در الگوی سرمایه گذاری مخاطره
پذیر به این پارامترها توجه جدی شده و تعیین هیأت مدیره توانمند و آشنا به صنعت
مربوطه برای نظارت و کنترل و مدیریت به شکلی کاملاً پویا طراحی گردیده است.
2 .بسیاری از کارآفرینان و حتی شرکتهای تجاری و بنگاههای اقتصادی در راه
اندازی واحدهای تولیدی و یا خدماتی جدید آنطور که باید با ادبیات سرمایه گذاری و
عملیاتی رایج در شرکتها آشنا نیستند . تهیه برنامه های اجرایی و استفاده از موافقت
نامه های اصولی و مجوزها، بکارگیری از مشاورین برجسته، برآوردهای مالی و
ارزیابیهای فناوری و بازار و ... در تخصص و حوصله این افراد نیست. از اینرو باید
با ایجاد مشارکت با گروهها، شرکتها و افراد و شبکه های نام آشنای صنعت خویش، شرایط
را برای گام نهادن در عرصه تجربی جدیدی که در پیش رو دارند فراهم آورند؛ این
آرمانها هم زمانی محقق میشود که با مقدمات لازم در محیط مدیریت و عرصه سرمایه
گذاری در
کشور طراحی شده باشد و از نیروهای توانمند علمی و اجرایی در کسب و کار خود
بهره بگیرند.
3 .در سیستمهای قدیمی و گذشته، فرآیندهای تأمین مالی به شکلی غیرفعال و صرفاً
با بررسیهای اولیه بر روی طرحها و با اعطای وام از سوی نهادهای مالی ادامه می
یافت؛ اما در حال حاضر در دنیای کنونی سرمایه اصلی شرکت از سوی عده ای از
سهامداران و سرمایه گذاران مخاطره پذیر تأمین میگردد که کسب بازدهی و دریافت سود عملیاتی
بیشتر برای ایشان مهمتر و جذابتر از تنها بازگشت سرمایه و پرداخت اقساط وام است.
اگر به سیستمهای گذشته تأمین منابع مالی نظری بیاندازیم مشاهده می کنیم که بسیاری
و شاید به جرأت بتوان گفت بالای 90 %این شرکتها و مدیرانشان در فضایی رقابتی که
ایمان و اعتقاد به فعالیت بیشتر برای رشد مجموعه شرکت داشته باشند حضور ندارند. به
این معنی که چون با سیستمی غیر فعال (وام) شرکت را طراحی نموده اند لذا خود نیز
میل و علاقه فعال و چشمگیری برای مبارزه با مشکلات و تغییر شرایط به نفع خود
ندارند. آنچه عموماً مشاهده شده است اینست که فضایی سنگین و مدعیانی غیر واقعی بر
اراده مدیران اینگونه شرکتها سایه می اندازند که حرکت و روحیه لازم و کافی را از
آنها سلب میکند. پرداخت وامهای شرکت و چاره جویی برای خروج از زیر بار تعهدات و
وثیقه های کارگذاشته شده در کنار واهمه و اضطرابی که وجود این افراد را از اولین
لحظه شروع کسب و کار میگیرد غیر قابل
چشم پوشی و انکار است. در روش تأمین ساختار مالی شرکت از طریق وامهای بلند مدت
علاوه برآنکه مدیریت صحیح هزینه ها و اختصاص پول به مصارف جاری شرکت به صورت بهینه
صورت نمی گیرد؛ این تصور نیز بوجود می آید که شرکت در کسب پول و سرمایه شرکت موفق
عمل نموده فلذا برای آینده نباید نگرانی خاصی داشت چون فعلاً نقداً پرداختیها به
تصویب رسیده و موافقتها حاصل گردیده و اگر احیاناً شرکت توانست به بازپرداختهای
تعهدی خویش عمل نماید که چه بهتر در غیر اینصورت از همین الان می بایست مراقب بود
تا وضع وخیم و بدتر نشود .
ملاحظه می فرمایید که در چنین شرایطی مدیران و مالکان شرکت خود را برای
آزمایشی آماده می سازند که حیات و سرمایه اصلی آنها در خطر نباشد و قدرت تحمل ریسک
و حرکت جدی را از ایشان می گیرد. پیشنهاد نویسنده اینست که لازم است صاحبان پروژه
بیشتر از آنچه تاکنون وجود داشته خود را در برابر آینده و وضعیت اقتصادی شرکت
مسوول و متعهد بدانند؛ البته حضور سهامداران، مدیران کارآمد و شرکای راهبردی
میتواند به عنوان راه حلی جهت مرتفع ساختن این مشکلات به حساب آید که در ادبیات
سرمایه گذاری مخاطره پذیر طراحی این تشکیلات کاملاً مشهود است.
4 .در سرمایه گذاری مخاطره پذیر تصمیم گیری و هدایت برنامه های شرکت متکی به
تصمیمات و سلایق شخصی خاص نخواهد بود بلکه الگوهها، روشها، جوانب امور و صلاح آن
توسط هیأتهای کارشناسی بررسی و تحلیل میشود و منافع سهامداران در قالب شرکت به
صورت هوشمند پردازش میشود. بدین ترتیب در این سیستم، اقتصاد، فناوری و سایر
پارامترهای خرد و کلانی که در رسالت و اهداف بلندمدت شرکت گنجانیده شده است هستند
که دوام و ادامه حیات شرکت را ممکن یا ناممکن میسازد.
سرمایه گذاری مخاطره پذیر در کشور ما چگونه است؟
سرمایهگذاری مخاطرهپذیر به تازگی در محافل علمـی و پژوهشـی در کشـور مـا مطـرح
گردیـده اسـت. ایـن نـوع سرمایهگذاری، به تأمین منابع مالی شرکتهای نوپا و تازه
تأسیس (ups-Start )که به هزینههای ابتـدایی توسـعه و گسترش کسب و کار
خویش نیاز دارند می پردازد.
فضای عدم اطمینانی که حاکم بر اینگونه طرحها می باشد موجب گردیده است تا
سرمایهگذاران از بخشهای مختلـف خصوصی و دولتی با پارامترهای مختلف ریسک اعم از
ریسـک مـدیریت، محصـول،فناوری، بـازار، مـالی، ع ملیـاتی و اجرایی، سازمانی،
راهبردی، محیطی روبرو باشند.
ایجاد ساختار و مدل مناسب کسب و کار (Modeling
Business )و مدیریت بر این
گونـه طرحهـا بـا توجـه بـه ریسک های ذکر شده همواره سرمایهگذاران از یک سو و کار
آفرینان را از سوی دیگر بامخاطراتی روبرو ساخته است.
ایجاد ارزش افزوده در شرکتهای سرمایه پذیر و بهره مندی از مزایای مالی و حقوقی
اینگونه شرکتها در سالهای اولیه شروع کسب و کار، موجب گردیده است تا به تدریج
سرمایهگذاران مخاطرهپذیر بیشتری بوجود آیند. بر اساس قاعده کلی که در حوزة مالی و
سرمایهگذاری مرسوم است با افزایش ریسک، به طورمنطقی باز دهی افزایش می یابد .
همانطور که اشاره گردید ریسک بالا و بازدهی بالایی که از اینگونه طرحهای نوپا
بوجود می آید تنها عاملی است کـه می تواند نقطه تمایزی میان بسیاری از مراکز
سرمایهگذاری و افراد و اشخاص سرمایهگذار باشد. افراد و اشـخاص بـر اساس شخصیت و
توانایی مالی خویش، عموماً به دو دسته ریسکپذیر و ریسک گریز طبقهبندی میشوند کـه
البتـه باید توجه داشت که این دو دسته دو سر یک طیف هستند و افراد ریسک های مختلف
را با بازدهی های قابل انتظـار خویش مدیریت می کنند . در کشور ما هنوز شرکت یا
صندوق سرمایهگذاری مخاطرهپذیری که به صورت حرفـه ای وارد این عرصه گردیده باشد
بوجود نیامده است و پیش بینی می گردد با توجه به نیاز احساس شده در این حوزه، در سال
های بعد به تدریج شاهد حضور این صندوق ها باشیم .
شناسایی زیر ساخت های لازم برای ایجاد و دوام و حیات یک صندوق سرمایهگذاری
مخاطرهپذیر در یک منطقـه یـا کشور از اهمیت کافی بر خوردار است. به نظر می رسد
برای دستیابی به وضعیت مطلوب برای تحقق سرمایهگـذاری مخاطرهپذیر در کشور بستر سازی
و ایجاد زیر ساخت در سه محور زیر قابل توجه باشـد کـه هـر یـک از آنهـا دارای شاخه
های متعدد و گسترده ای می باشند و باید آنها را شناسایی و مورد بررسی و پیگیری
قرار داد.
1 .تأمین مالی
2 .دانش مالی و سرمایه گذاری
3 .مسائل حقوقی و قانونی
تأمین ما
دانش ما سرمایه گذار مسائل حقو وقانون
در بخش اول - تأمین مالی- پیشنهاد می گـردد تـا الگـویی بکـار گرفتـه شـود کـه
بـر اسـاس آن سـرمایه گـذاری مخاطره پذیر با تشکیل "صندوق مشترک سرمایه گذاری
مخاطره پذیر صنایع ایران" با مشارکت بنگاههـای مختلـف اقتصادی نمونه و
علاقمند به سرمایه گذاری مخاطره پذیرایجاد گردد.
به نظر می رسد با تشکیل این صندوق اولین حرکت جدی توسط بخش خصوصی رقم زده شود
نه بخش دولتی. چـرا که باید به توان علمی و روحیه جسورانه مدیران و کارشناسان
میهنمان اعتقـاد داشـت و از تمـام تـوان و انـرژی کـه می تواند در این حوزه بکار
گرفته شود نهایت بهره را برد.
عملی شدن این ایده می تواند موتور حرکت سایر فعالیتهای سرمایه گذاری مخـاطره
پـذیر در کشـور شـود. تشـکیل انجمن سرمایه گذاری مخاطره پذیر ایران نیز همانگونه
که در اکثـر کشـورهای اروپـا و امریکـا و آسـیای وجـود دارد میتواند به شبکه ای
قدرتمند برای ارائه خدمات مختلف مالی و سرمایه گذاری و رشد کارآفرینی تبدیل شود.
در بخش دوم – دانش مالی و سرمایه گذاری- اگرچه
فارغ التحصیلان مستعد و زحمت کشی در رشته هـای مـالی و فنی مهندسی در اختیار داریم
با اینحال درک فرآیندهای سرمایه گذاری توسط سـرمایه گـذاران و مـدیران اجرایـی نیازمند
کسب تجربه و به روزرسانی اطلاعات تخصصی است. ارزیابی تکنولوژی، ارزشگذاری
تکنولوژی، برآورد ریسک و مطالعه امکان سنجی پروژه ها، تـدوین اسـتراتژیهای مناسـب
کسـب وکـار و طـرح ریـزی مـدلهای مناسـب آن از مهمترین فاکتورهای موردنیاز در
سرمایه گذاری مخاطره پذیر است که صندوق یا شرکت سرمایه گذار مخاطره پـذیر
را قادر میسازد تا پرتفولیوی بهینه ای را سامان دهد.
در بخش سوم - مسائل حقوقی و قانونی- متأسفانه کماکان در کشور ما حقوق مالکیـت
معنـوی از حـداقل قـوانین و مقررات لازم بی بهره است. این ضعف اساسی سنگ بزرگی بر
سر راه کارآفرینی در بیشتر حوزه های سرمایه گـذاری است. اگرچه کارشناسان و مشاوران
حقوقی بسیاری در کشور وجود دارنـد لـیکن اگـر حمایتهـای قـانونی و حقـوقی دولیت در
این موضوع نتواند بستر امن و مناسبی برای کارآفرینان ایجاد نماید متأسفانه باید
گفـت تحقـق دو مسـئله اول که به بیان آنها پرداختیم کمکی به ما نخواهد نمود.
راه حلهای کارآمد
در بسیاری از کشورها، سهم سرمایهگذاری بخش خصوصی در تولید ناخالص ملی قابل
توجه می باشد و باید در نظـر داشت که صندوقهای سرمایهگذار مخاطرهپذیر لزوماً به
دنبال سود نبوده اند. برخی بـا اهـداف آمـوزش و حمایـت از نوآوریها و طرحهای
کاربردی فارغ التحصیلان شکل گرفته اند، برخی دیگر در محیط های انوکوباتوری و پارک
هـای علمی و تحقیقاتی از سوی دولت به ایفای نقش پرداخته اند و در مجموع باید گفـت
صـندوقهای مختلـف بـا اهـداف کسب منفعت و یا به صورت غیر انتفاعی در حال حاضر در
دنیا بـه فعالیـت مـی پردازنـد . دسـتیابی بـه مـوارد زیـر می تواند به کاهش
مخاطرات سرمایهگذاری کمک کند.
1 (شکلگیری بازارهای ثانوی برای تسهیل نقدینگی سرمایهگذاران و خروج از شرکتها
2 (ایجاد فرهنگ ریسک پذیری در میان سرمایهگذاران
3 (گسترش شبکه ها (اینترنتی و ...) که در آن طرحها و شرکتهای سرمایه پذیر
معرفی می گردند
4 (اعطای تسهیلات و تقبل مخاطره از سوی دولت و بانـک هـا در تـأمین مـالی
مسـتقیم و غیـر مسـتقیم صندوقها و شرکتهای سرمایهگذار و سرمایهپذیر
5 (فراهم ساختن مقدمات حقوقی و قانونی حمایت از طرحهای نوآور و حمایت از
مالکیت معنوی
6 (کاهش نرخ مالیات و یا حذف آن در موارد ویژه و قابل توجه برای سرمایهگذاران
7 (برگزاری دورهها و کارگاههای آموزشی
8 (استفاده از مدیران ارشد مالی و سرمایهگذاری ، حقوقدانان ، مهندسان و
کارشناسان
ابزار لازم جهت طراحی ساختارهای صندوق سرمایه گذاری مخاطره پذیر ما در جهت دست
یافتن به ارزش نامشهود که اغلب شرکتهای تازه تأسیس( Up-Start ) زمینه ساز آن
هستند باید
مدلهایی کاربردی طراحی برای مشارکت در اینگونه شرکتها تهیه کنیم . ارزیابی
دقیق و موشکافانه (Diligence Due &
Milestone ) و امکان سنجی
طرحهای تجاری تنها زمانی بـه سهولت اتفاق خواهد افتاد که خود صندوق VC در برنامه خویش
برای سرمایه گذاری خطرپذیر دید کـاملاً روشـنی داشته باشد و استراتژی خود را در
تعیین اولویتهای زیر مشخص سازد :
• تعیین حوزه سرمایه گذاری (Focus Industry )
• منطقه سرمایه گذاری(Investment local )
• نوع ساختار یک صندوق
اینکه در چه مرحله ای از طرحها قصد سرمایه گذاری دارد ، (... Stage expansion-Stage secondary-Stage Early ( در گرو اینست که ساختار انتفاعی یا غیر انتفاعی صندوق مشخص گردد
و دوره سـرمایه گـذاری مطلـوب بـرای طرحها و مقدار سرمایه تعهد شده (Commitment Investment )و
بسیاری از موارد دیگر تعیین گردد.
• تعیین مدلهای تأمین مالی و نحوه ایجاد قرارداد ها و
استفاده از محاسبات و تکنیکهای اسـتاندارد مـالی در زمینه ارزیابی فنی و اقتصادی
طرحها .
• استفاده از تئوریهای مدرن مالی در حوزه محاسبه ریسک و
بازده و تشکیل پرتفولیوی مناسب از این طرحها
• رویکردها و شگردهای ارزشگذاری مالکیت معنوی
• تعیین ضرایب در تدوین الگوریتم های تصمیم گیری
• مدلها باید بر اساس استراتژی خروج و نقدینگی آخر دوره و
بازگشت سرمایه طراحی شوند
• تعیین تیم پویا و کارآمدی که شاخصهای مالی و فنی هر طرح را
به صورت مجرد و حتی در تعامل با بـازار مربوط به هر حوزه مورد مطالعه و بررسی
قراردهد.
• ایجاد ارزش افزوده (Value Added )در این شرکتها بر
اساس پارامترهای : مـدیریتی ، فنـاوری، بـازار و محصولات و ... به بهترین نحو
انجام گیرد.
به طور خلاصه باید گفت روش شناسی دراستفاده هریک از پارامترهای فوق باید
مفصـلاً مـورد مطالعـه و همـاهنگی تمام اعضاء قرارگیرد.