هفتمین کنگره سراسری همکاریهای
دولت، دانشگاه و صنعت برای توسعه ملی
اهمیت همکاریهای سه جانبه جهت تعیین اولویتها و توسعه
فناوری
فریده پورسلیمانیان
رئیس گروه توسعه فناوری دفتر تحقیقات و توسعه
فنآوری وزارت نیرو
چکیده
امروزه اهمیت بکارگیری و توسعه فناوری های مهم و
مورد نیاز جهت گسترش و بهبود سیستمهـای کاری بنگاهها و صنایع مختلف به منظور رقابت
در عرصههای مختلف جهانی، بـیش از پـیش آشـکار شده است. لذا در حال حاضر تعیین اولویت
فناوریهـای مهـم بـه منظـور برنامـه ریـزی اسـتراتژیک و تدوین سیاستها و راهبردهای
توسعه فناوری اینگونه سیستمها در دنیا نقش بسزایی یافته است. از طرفی بنگاههـا و صـنایع بـه منظـور تعیـین
فنـاوری هـای اولویـتدار خـود، در راسـتای رسـالت، چشماندازها، افزایش توان رقابتی،
تامین نیاز مشتریان، افزایش بهره وری و کارآیی و ...، با مشـکلات عدیدهای مواجه
هستند که استفاده از متخصصین آگاه و با تجربه را به ویژه به منظـور تسـهیل فرآ ینـد
تصـمیمگیـری مـدیران، بنـا بـه دلایـل مختلـف؛ از جملـه پیچیـدگی و چنـد رشـتهای
شـدن علـوم و فناوریهای نوین کاربردی، تاثیر عوامل متعدد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی،
سیاسی و ...، پیش از هر چیز الزامی میسازد.
در ایـن مقالـه ابتـدا مفـاهیم اساسـی و اهمیـت تعیـین اولویـت فنـاوریهـا
در تـدوین سیاسـتهـا و استراتژیهای توسعه فناوری، تببین و سپس با در نظرگرفتن
تجارب اخیر وزارت نیرو ، به ویژه تجربـه همکاری با وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
جهت اجرای طرح ملی تعیین اولویت فناوری های مهـم در کشور، به ضرورت فرهنگسازی و
تحکیم ارتباط مراکز صنعتی، دسـتگاههـای اجرایـی و مراکـز علمی، آموزشی و پژوهشی،
با یکدیگر اشاره میشود.
هفتمین کنگره سراسری همکاریهای سه جانبه
مقدمه
نظر به اینکه امروزه فناوری ، مهمترین عامـل رشـد
اقتصـادی دولـت هـا و صـنایع موفـق جهان شناخته شده است، لـذا برنامـه ریـزی
اسـتراتژیک و تـدوین سیاسـتها و راهبردهـای توسعه فناوری در سطوح مختلف آن اعـم از
ملـی، بخشـی و بنگـاهی از اهمیـت ویـژه ای برخوردار شده است. از طرفی تدوین این
گونه سیاستها و برنامههای توسعه فناوری پـیش از هر چیز نیازمند تعیین اولویت های
فناوری میباشد تا همزمان با ارزیابی و شناخت دقیق نیاز، توان و فضای تکنولوژیکی،
... و تعیین نقاط ضعف، قـوت، تهدیـدات و فرصـت هـا، امکان راهبری هدفمند و همگرا ی
صنایع و موسسات کسـب و کـار را از طریـق افـزایش توان رقابتی آنها طی برنامههای
مدتدار تسریع و تسهیل نمود. از طرفی
برنامهریزی استراتژیک توسـعه فنـاوری ، جهـت بهینـه سـازی عملکـرد بنگاههـاو صنایع،در
کشورهای در حال توسعه ،در حال حاضربا مشکلات عدیده ای روبرواسـت کـه مسئولین
وبرنامهریزان آنهارا بـا چـالش هـای اساسـی مواجـه سـاختهاسـت . امـا شـاید بتـوان
مهمترین عوامل عقبمانـدگی وفزونـی شـکاف عمیـق تکنولـوژیکی آنهـارادرمقایسـهبـا
کشورهای پیشرفته صنعتی، فقدان مفاهیم و واژگان مشترک وعدم ارتباط نهادینه لازم میـان
اجزاء موثر جهت همکاریهای تکنولوژیک و...،دراین جوامـع دانسـت کـهعمـلاً پیشـبرد
اهداف وبرنامههارادرمراحل مختلف انجامفرآیند توسعهفناوری درآنهاـ از جملهتـدوین سیاستهاوتعیین
اولویتهای فناوری ـ بطئی وبا مشکلات بنیادی مواجه ساختهاست. با عنایت به مراتب فوق و با توجه به اینکـه
امـروزه نقـش پراهمیـت مراکـز آموزشـی و پژوهشی، انجمنهای علمی ـ تخصصی، پارکها و
مراکز رشـد و علـم و فنـاوری و ...، بـه عنوان اجزاء کارآمد فرآیند توسعه فناوری
در سیستمهای مختلف کارآمـد جهـانی ماننـد شبکههای توسعه فناوری و نوآوری در رویکردهای
دانایی محور یـا دانـش بنیـان و ... بـه خوبی مشهود است، معـذلک مشـاهده مـی شـود
اینگونـه مراکـز در کشـور مـا بـه دلایـل مختلف دارای کارآیی و اثربخشی لازم نمـی
باشـند کـه در ایـن مقالـه بـه بخشـی از ایـن اهمیت همکاریهای سه جانبه جهت تعیین
اولویتها و توسعه فناوری 3 موارد؛ از جمله نقش موثر همکاریهای بین این اجزاء، جهت
تعیین اولویت فناوریهـای مهم مورد نیاز و نیز تدوین سیاستهای توسعه فناوری در صنایع
کشور، از قبیل صنعت آب و برق، پرداخته میشود.
تعاریف
فناوری: به طورکلی اصطلاح Technology که در حال حاضر توسـط
فرهنگسسـتان زبان معادل فناوری ذکر شده است، از نظر لغوی ترکیبی از دو واژه یونانی
Techno) فن، هنـر، مهـارت و پیشـه) و Logia) شـناخت، علـم و آگـاهی) اسـت. در فرهنـگ
لاروس، فناوری ”مطالعه ابزارها، شیوهها و روشهای مورد استفاده در حوزه های گوناگون
صنعت“ تعریف شده است. در اطلس تکنولوژی نیز از آن به عنـوان ”عامـل تبـدیلکننـده
عوامـل تولید بـه کالاهـا و خـدمات یـاد شـده کـه از چهـار عنصـر و م ؤلفـه؛
سـختافـزار، افـزار اطلاعاتی یا دانـش فنـی، توانـایی هـای انسـانی فنـاوری
سـازماندهی و مـدیریت فنـاوری ) تشکیل شده است.
سیاســـت و اســـتراتژی توســـعه فنـــاوی: سیاســـت توســـعه فنـــاوری
بـــه تعبیـــری تعیین”خطمشیهایی که در آن هدایت، تشویق، ایجاد، کسب، توسعه و
اشاعه فناوری در جهت رسیدن به اهداف توسعه اقتصادی منظور شده باشد“، تعریف گردیده
است. از طرف دیگر ”استراتژی توسعه فناوری
عبارت از تعیین اولویتهای سرمایهگذاری در زمینه توسعه فناوری با ت وجه به استراتژی
کلان سازمان می باشد و تصـمیمی اسـت کـه در ارتباط با سرمایهگذاری، توسعه و
بهرهبرداری از فنـاوریهـای محصـول و فرآینـد اتخـاذ میگردد“. قدمهایی که به طور کلی
در تدوین استراتژی فنـاوری بایسـتی برداشـته شـود ، بعضاً شامل مراحلی نظیر ارزیابی
توانایی و سطح فناوری و شناسایی تمـامی فنـاوری هـای مرتبط و مهم در زمینه عمده
فعالیتها، تعیـین نقـاط ضـعف و قـوت، فرصـتها وتهدیـدهای 4 هفتمین کنگره سراسری
همکاریهای سه جانبه پیش روی سازمان است تا براساس آنها نسبت به تدوین استراتژی
توسعه فناوری با توجـه به استراتژی سازمان اقدام نمود. [1 [ به منظور تـدوین اسـتراتژی و سیا سـت توسـعه
فنـاوری قبـل از هـر چیـزبایـد بـه تحلیلـی مشخص از فناوری در سطوح ملی و جهانی به
همراه فناوری های مـرتبط بـا آ نهـا پرداخـت.
همچنین به هنگام تدوین برنامه ها و استراتژیهای
توسعه، اهمیت همه فناوری ها را نمیتوان یکسان فرض کرد، لذا لازم است برای آنهـا از
جهـات م ختلـف تقـدموتـ أخرقایـل شـد و فناوریها را به درجات مختلف رتبه بندی
نمود. بهعبارتی تعیین اولویتهای فناوری، اولـین قدمدربرنامهریزی توسعه فناوری درهر
جامعه شناخته شده است. [2[ اهمیت همکـاری مراکـز صنعتی،آموزشـی و پژوهشـی و دولـت
جهت تعیین اولویتها و توسعه فناوری علم و
فناوری در عصر تحولات شگرف اطلاعـات و ارتباطـات آنچنـان اهمیتـی یافتـه اسـت کـه
از دیـدگاههای مختلـف توسـعه اعـم از ایجـاد شـبکههـای توسـعه فنـاوری و سیستمهای
نوآوری بـا رویکردهـای دانـایی محـور و دانـش بنیـان و ... ، از عوامـل مـوثر جهت
شکوفایی موسسات کسب وکار و صنایع گوناگون جهان شناخته شدهاند. به طور کلی بهرهگیـری از علـم و فنـاوری نیـاز
بـه برنامـه ریـزی اسـتراتژیک و تـدوین راهبردهای بلندمدت و توجه به تمام جنبه های
فرآینـد نـوآوری و فنـاوری دارد کـه ایـن مسئله خود مستلزم توجه به فرآیند آموزش و
تحقیق مـی باشـد. نظـر بـه اینکـه تحقیـق بـه تعبیری به عنوان منبع علم، آموزش و
فناوری و اساس مجموعه فعالیتهـای علمـی شـناخته شده است، از اینرو در اینجا میتوان
به نقش بسزای آن در توسعه فناوری صحه گذارده و در نتیجه استدلال کسانی که توسعه
فناوری را مهمترین اهرم رشد اقتصادی و تحقیـق و توسعه را عاملی اساسی برای آن و نیاز
مبرم صنایع شناخته اند، مجدداً مورد تائید قرار داد . از طرف دیگر مشاهده میشود که
علم به عنوان شاه فنـر فنـاوری ، هـر روز بیشـتر از روز اهمیت همکاریهای سه جانبه
جهت تعیین اولویتها و توسعه فناوری 5 پیش فناوری را به خود وابسته ساخته و معلومات
صرفاً علمی را از گردونه خارج نمـوده است. [3 [
با عنایت به مراتب فوق مشاهده می شود که باید صنعت مبتنـی بـر علـم را رواج
داده و دولت زمینههـای مناسـب همکـاری مراکـز علمـی، آموزشـی، تحقیقـاتی و صـنعتی
را بـا یکدیگر جهت رشد اقتصادی و توسعه فناوری تحکیم بخشد که از آن جمله می تـوان
بـه همکاری سازنده آنها جهت تعیین اولویت فن اوریهای مهم موردنیاز بـه منظـور تسـهیل
و تسریع روند سیاستگذاری و برنامهریزی توسعه فناوری اشاره نمود. با عنایت به موارد یاد شده و با در نظر گرفتن
تجارب داخلـی و خـارجی لازم اسـت بـه هنگام تعیین اولویت فناوریها، به روشهای علمی
توجه نمود تا با اتکاء به نظرات طیـف گسـتردهای از محققـین، دانشـمندان، اسـاتید
دانشـگاهی، خبرگـان انجمـنهـای علمـی ـ تخصصـی، پـارکهـا و مراکـز رشـد و علـم و
فنـاوری و... (مراکـز علمـی، آموزشـی و پژوهشی)، سیاستگذاران، برنامهریزان و مسئولین
دستگاههای اجرایی(دولت)، متخصصین و صاحبنظران بخش صنعت (مراکز صنعتی) به عنوان سه
رکن اصلی توسعه فنـاوری و یـا به عبارت دیگر بـا وفـاق جمعـی ایجادکننـدگان
(مراکـز علمـی، آموزشـی و پژوهشـی )، حامیان و تسهیلکنندگان (دولت) و به کارگیرندگان
فناوری (مراکـز صـنعتی)، آن را بـه اجراء درآورد. اهمیت تعیین اولویتها و توسعه
فناوری در وزارت نیرو نظر به اینکه امروزه
صنـعتی شدن نه فــقط پاســخی بـه تغییرتقاضـا و شــرایط عــرضه، بلـکه عاملی مهم
برای کسـب فناوری های جـدید شـناخته شـده اسـت، لذا بایـستی رشـد اقتصـادی مبتنی
بـر توسعه صـنعتی را مـتفاوت با تـوسعـه اقتـصادی دانـست که بـه علــت ایـجاد زیـرسـاختهای
لازم و توسـعه مـنابع انسانی منتج از سـیاست گذاریهای صـحیح و به موقع علم و فناوری
حاصل میگردد. 6 هفتمین کنگره سراسری همکاریهای سه جانبه وزارت نیرو نیز با توجه به رشد روزافزون تقاضا
و لـزوم حـل معضـلات اساسـی ؛ نظیـر بحران آب، بـا اسـتفاده از آب هـای غیـر
متعـارف، بـه کـارگیری روشـهای نـوین تصـفیه فاضلاب، گسترش شبکههای آبیاری و الکتریکـی،
اتوماسـیون سـازی، شناسـایی و تولیـد انرژیهای نو، مدیریت و بهینه سازی انرژیهای
مصرفی و... و همچنین در جهت نیـل بـه اهداف و وظایف قانونی خود، افزایش بهرهوری، ایجـاد
ظرفیـتهـای جدیـد متناسـب بـا روند توسعه در کشور و ... ، با تنگناهای صنعتی و
اقتصادی مواجه است که همواره اخـذ تدابیر و تمهیدات ویژه را جهت تدوین راهبردها و
توسعه علم و فنـاوری در ایـن صـنعت الزامی میسازد. از اینرو مسئولین آن بـه ویـژه
طـی سـال هـای اخیـر بـه ایـن مهـم صـحه گذارده و به منظور مدیریت تغییر، تدوین سیاستهای
توسعه فناور ی و تعیین اولویـت هـای فناوری و ... را همگام با اقدامات متولیان آن
در کشور در دستور کار و مرکزتوجه خـود قرار دادهاند، زیرا به طور کلی رویکردهای
مهم بـه منظـور تعیـین اولویـت هـای فنـاوری، عبارت از؛ پیشبینی، ارزیابی و آیندهنگری
فناوریها میباشد که صرف نظر از ضرورت اجرای آن در سطح ملی، انجام طرح های مشابه را
در سـطوح مختلـف بخشـی و بنگـاهی جهت ارزیابی سطح فناوری و تعیین استراتژی های
توسعه فناوری همگام با سیاسـت هـای کلان دولت الزامی میسازد. لازم به ذکر است که تدوین سیاست و استراتژی
توسعه فنـاوری و تعیـین فنـاوری هـای اولویتدار خود فرآیندهایی تکرارپذیر بوده که
باید با توجه به سرعت تحولات فنـاوری و وضعیت بازار مورد بازنگری قرار گیرند تا به
ایـن ترتیـب بـا کسـب فنـاوری هـای مهـم مـورد نیـاز و ایجـاد ظرفیـت و قابلیـتهـای
لازم بـرای تولیـد کـالا و خـدمات نسـبت بـه بومیسازی، ایجاد فناوریهای ملی و ...،
به منظور نیل به رشد اقتصادی مبتنـی بـر توسـعه تکنولوژیکی اقدام گردد. اهمیت
همکاریهای سه جانبه جهت تعیین اولویتها و توسعه فناوری 7 تجربه همکاری مراکـز
صـنعتی، علمـی، آموزشـی و پژوهشـی و دولت جهت تعیین اولویتهای فناوری در صنعت آب و
برق سـازمان پژوهشـهای علمـی صـنعتی ایـران
در چـارچوب اجـرای طرحـی ملـی از کلیـه محققین، صاحبنظران صنعتی، اساتید دانشگاهی
و مسئولین اجرایی درخواسـت همکـاری جهت تعیین اولویت فناوریهای مهم ملی نموده است
. لـذا وزارت نیـرو نیـز بـا توجـه بـه وظایف و نیاز مبرم تکنولوژیکی خود و بـه
تبـع چشـم انـدازها و توصـیه هـای برنامـههـای توسعه دولت و ... ، تلاش نموده تـا
همزمـان بـا اقـدامات داخلـی همکـاری مناسـبی را بـا سازمان مذکور جهت تعیین اولویت
فناوریهای مهم در صنعت آب و برق با بهره گیری از امکانات مراکز پژوهشی، آموزشی و
صنعتی خود به عمل آورد. سازمان پژوهشـهای
علمـی صـنعتی ایـران بـه منظـور انجـام ایـن تحقیـق از کارشناسـان متعددی طی مراحل
مختلف برای شناسایی آن دسته از فنـاوریهـایی کـه رشـد و توسـعه آنها در یک دوره
زمانی ده الی بیست ساله محتمل میباشد، استفاده و پرسشنامههای چند مرحلــهای را
بــرای طیــف وســیعی ازکارشناســان مختلــف از بخــشهــای دانشــگاهی و تحقیقات،
صنعت و سیاستگذاران دولتی و ان جمنهای علمی ارسال نموده است تا نظرات و آراء آنها
را اخذ نماید (روش دلفی). به طور کلی اقـدامات انجـام شـده جهـت اجـرای این طرح
توسط سازمان پژوهشهای علمی صـنعتی در مرحلـه مطالعـات میـدانی و ارسـال پرسشنامه
بعضاً عبارتند از:
- تعیین شاخصها و روش کار بر اساس مطالعه تجربیات
داخلی و سایر کشورها
- نظرسنجی محدود در مورد شاخص ها و اهمیت نسـبی
آنهـا از صـاحبنظران تـراز اول کشور
- نظرسـنجی گسـترده در ارتبـاط بـا تعیـین فناوریهـای
مهـم در زمینـههـای مختلـف از
صاحبنظران
- جمعبندی لیست فناوریهای مهم در کمیتههـای تخصصـی
بـا همکـاری دسـتگاه هـای
اجرایی ذیربط
هفتمین کنگره سراسری همکاریهای سه جانبه
- نظرسنجی در مـورد ارزیـابی فناوریهـای مهـم بـا
توجـه بـه شاخصـهای مـوردنظر در
زمینههای مختلف تخصصی از صاحبنظران در دانشگاهها،
مراکز پژوهشی، صـنعت
و دستگاهای اجرایی ذیربط
- ارسال نتایج ارزیابی فناوریهای مهم در زمینه های
مرتبط با حوزه فعالیت دستگاههای
ذیربط بر اساس نتایج نظرسنجیهای انجام شده به
منظور کسب نظرات آنها
بـه
طـورکلی شاخصـهای کـاربردی جهـت راهبـری پاسـخدهنـدگان و اولویـتبنـدی
فناوریهای در این مرحله به شرح جدول 1 میباشد.
جدول 1 .نتیجه نظرسنجیها در مورد اهمیت نسبی
شاخصها [2 [
شاخصهای اصلی شاخصهای فرعی اهمیت نسبی شاخصها از
100
نظرسنجی نظرسنجی دوم
قابلیتهــا، امکانــات و مزیــتهــای منابع طبیعی
و تجهیزات 07/10 86/9
موجـــود در ارتبـــاط بـــا فنـــاوری نیروی
انسانی متخصص 09/14 07/14
امکــان و فرصــت دسترســی بــه زمان لازم جهت دستیابی
و 68/8 65/8
فناوری موردنظر فرصتها و تهدیدهای بازار 40/8 65/8
میـزان تـاثیر فنـاوری مـوردنظردر امکان پیشتازی،
همترازی یا 35/8 48/8
افزایش توان رقابتی کشور گستره تاثیرفناوری 25/9
17/9
میـزان تـاثیر فنـاوری مـوردنظردر افزایش تولید
ناخالص ملی / 87/12 06/13
توســـعه اقتصـــادی، اجتمـــاعی و
گ
ارتقاء فرهنگ، رفاه، بهداشت، 99/10 48/10
میـزان تـاثیر فنـاوری مـوردنظردر تقویت توان دفاعی
88/7 59/8
اقتدار و امنیت ملی تامین امنیت غذایی و کالاهای
42/9 30/9
تعداد نظردهندگان 125 12
وزارت نیرو نیز که از گذشـته اقـداماتی را در
خصـوص ارزیـابی سـطح فنـاوری، تهیـه بانکهای اطلاعاتی فناوریهای مورد عرضه و تقاضا
و ... آغاز نموده، به منظور همکاری بـا مجریان این طرح، عناوین فناوریهـای مهـم و
زیرفناوریهـای مـرتبط بـا آنهـا را از جامعـه آماری وسیعی، متشکل از؛ محققین، اساتید
دانشگاهی، مسئولین اجرایی، مـدیران صـنعت آب و برق و ...، با هماهنگی دفتر تحقیقات
و توسعه فنآوری حوزه سـتادی، گـردآوری اهمیت همکاریهای سه جانبه جهت تعیین اولویتها
و توسعه فناوری 9 و به سازمان فوق اعلام نموده است . معذلک پـس از همـاهنگی و
تطـابق اولیـه اطلاعـات ملاحظه شد که صـرفنظر از صـحت و سـقم اطلاعـات فـوق امکـان
جمـع بنـدی و تعیـین اولویت فناوریها به علت عدم آشنایی کامـل بعضـی از تکمیـل
کننـدگان پرسشـنامههـا بـا مفاهیم واقعـی فنـاوری، عـدم تعیـین شـاخص هـای مـورد نیـاز
و راهبـردی در پرسشـنامه مذکور، عدم محوریت فناوریهای معرفی شده در زمینه های مورد
نظر و یا عدم تعیـین بـه واقع فناوریهای مهم مرتبط با صنعت آب و برق، در برخی
مـوارد تعریـف پـروژه هـای تحقیقاتی یا علوم جدید به عنوان فناوری| عدم شفافیت و
دقت بعضی عنـاوین پیشـنهادی و تداخل عناوین فناوریهای و زیرفناوریها با یکدیگر و
... به آسانی میسـر نمـی باشـد. لـذا دفتر تحقیقات و توسعه فن اوری بـا همـاهنگی
سـازمان پژوهشـهای علمـی صـنعتی ایـران ، نسبت به برگزاری جلسهای توجیهی جهت کلیه
معاونتهای تحقیقاتی وزارت نیرو اقـدام نموده است. در ضمن این دفتر پس از شناسایی
شاخصهای راهبردی جدید متناسب با نیاز صنعت آب و برق، نسبت به طراحی و ارسال
پرسشنامه ای به معاونتهای امور تخصصـی وزارت نیرو جهت اخذ آرای مراکز صنعتی ذیربط
اقدام کرده است. از طرفی با توجه به اینکه
وزارت نیرو از دیرزمـان بـه علـت تحقـق اهـداف صـنعتی اش اهمیت خاصی به ایجاد و
گسترش مراکز آموزشی (از قبیل دانشکده صنعت آب و بـرق، مجتمعهای آموزشی و ...)،
مراکز پژوهشی (مانند پژوهشگاه نیـرو، شـرکت مـتن، مرکـز تحقیقات آب و...) داشته
است، از اینرو همزمان با اقدام فوق نسبت به ارسال پرسش نامه مذکور به این مراکز
آموزشی و تحقیقاتی توسـط ایـن دفتـر سـتادی اقـدام کـرده اسـت . چگونگی توزیع
جامعه آماری جهـت پاسـخ بـه پرسـش نامـه طراحـی شـده توسـط دفتـر تحقیقات و توسعه
فنآوری بر حسب نوع مراکز اعم از صنعتی، آموزشی و پژوهشـی در دو زمینه آب و آب و
فاضلاب و برق و انرژی به شرح جدول 2 میباشد. 10 هفتمین کنگره سراسری همکاریهای سه
جانبه جدول 2 .طبقهبندی مراکز صنعتی، آموزشی و پژوهشی وزارت نیرو که به پرسشنامه
تعیین اولویت فناوریهای مرتبط با صنعت آب و برق (طراحی شده توسط دفتر تحقیقات و
توسعه فناوری) پاسخ دادهاند
زمینه فناوری مراکز صنعتی مراکز آموزشی مراکز تحقیقاتی
جمع کل
%25/4 %5/8 %11/6 %8 فاضلاب و آب و آب
%74/6 %43/5 %10/1 %21 انرژی و برق
%100 %49/3 %21/7 %29 جمع
در بعضی موارد اطلاعات ارسال شده دارای نواقصی مشهود
بوده که در ایـن زمینـه نیـز پیگیریهای لازم توسط دفتر تحقیقات و توسـعه فنـاوری
وزارت نیـرو ـ بـه علـت جایگـاه ستادی و نقش تسهیلکننده آن ـ به عمل آمده که در
نهایت پس از هماهنگی بـا مجریـان اصلی طرح و با بهرهگیری از نظرات متخصصین زبـده،
بکـارگیری روشهـای گونـاگون آماری، ارزیابی نسبی فنـاوری هـا و احتسـاب برخـی
شاخصـهای بحرانـی و ...، در نهایـت عناوین فناوریهای مهم مرتبط با وزارت نیرو ، تعیین
و در سـال 1381 بـه سـازما ن مـذکور اعلام گردیده است. سازمان پژوهشهای علمی صنعتی
ایران نیز با توجه رویکرد تحقیقاتی خود مجدداً نتایج فوق را همراه با شاخصهای یاد
شده (جـدول 1 (در معـرض نظرسـنجی طیف وسیعی از جامعه آماری کشور قرار داده
است. با توجه به اینکه مجریان طرح به این
واقعیت واق ف گردیدهاند که نتایج این نظرسـنجی (روش پرسشـنامهای) نمـیتوانـد بـه
تنهـایی مـلاک تصـمیمگیـری بـرای تعیـین اولویـت فناوریهای مهم قرار گیرد،که از
جمله دلایل آن را می توان چگونگی تاثیر شاخصهای کاربردی کلی بـا وزنـی ثابـت جهـت
صـنایع متعـدد بـا ویژگیهـای تخصصـی گونـاگون دانست، لذا با توجه به توافقات به
عمل آمـده طـی نشسـتی کـه در خـرداد سـال 1382 بـا حضور متولیان پژوهشی و فناوری
حوزه های مختلف اجرایی کشور، توسط معاونت امور فنــاوری وزارت علــوم، تحقیقــات و
فنــاوری برگــزار شــد، مقــرر گردیــد کــه نظــرات اهمیت همکاریهای سه جانبه
جهت تعیین اولویتها و توسعه فناوری 11 متخصصان و صاحبنظران صنایع مختلف بار دیگر د
ر زمینه چگونگی عناوین فناوریها و شاخصهای فوق مورد پرسش و به این ترتیب فناوریهای
اولویت دار در زمینههای مختلف تخصصی تعیین و در برنامه چهارم توسعه دولت مورد توجه
قرار گیرند . وزارت نیـرو نیـز در این مرحله نظرات مراکز صنعتی، آموزشی و پژوهشی
خود را در خصوص فناور یهای مهم مورد نیاز، استعلام و سپس با احتساب برخی عوامـل و
شـاخص هـای جدیـد آنهـا را تصحیح و تکمیل نمـوده اسـت . اهـم عنـاوین کلـی فناوریهـای
فـوق در امـور تخصصـی
وزارت نیرو عبارتند از:
الف) فناوریهای مهم در زمینه برق
- فناوریهای مرتبط با تولید برق در نیروگاهها
- فناوریهای مرتبط با شبکه انتقال برق
- تجهیزات اندازهگیری، کنترل، ابزاردقیق، مخابرات،
کنـترل از راه دور
محلی، حفاظت، جمعآوری اطلاعات (سختافزار و
نرمافزار)
ب) فناوریهای مهم در زمینه آب و آب و فاضلاب
- استفاده از آبهای غیرمتعارف
- سیستمها و ادوات صنعت آب و فاضلاب
- تجهیزات اندازهگیری، کنترل، ابزاردقیق، اتوماسیون،
مخابرات، جمعآوری
اطلاعات
ج ) فناوریهای مهم در زمینه انرژی
- بهینهسازی مصرف و بازیافت انرژی
- فناوریهای مرتبط با سیستمهای سرمایشی و گرمایشی
- انرژیهای نو (انرژیهای باد، خورشیدی، زمینگرمائی،
بیوماس و
هیدروژن)
12 هفتمین کنگره سراسری همکاریهای سه جانبه
نکته شایان ذکر در اجرای کلیه مراحل فوق، نحوه
همکاریهای سه جانبه به عمل آمده در سطوح مختلف ـ همکاری دفتر تحقیقات و توسـعه
فـنآوری وزارت نیـرو و سـازمان پژوهشهای علمی صنعتی ایران (دولت) با مراکز علمی،
آموزشی، پژوهشـی و صـنعتی در سطوح ملی و وابسته به صنعت آب و برق ـ میباشد که اهمیت
فرهنـگسـازی و تحکـیم ارتباط مراکز فوق را جهت تسریع و تسهیل فرآیندهای مهم و
تکرارپـذیری از ایـن نظیـر در صنایع (از جمله صنعت آب و برق)، مشهود میسازد.
نتیجه گیری
در مباحث گذشته اهمیـت تـدوین سیاسـتها و اسـتراتژیهای
توسـعه فنـاوری در سـطوح مختلف آن اعم از؛ کلان، بخشی و بنگاهی جهت توسعه صنعتی و
رشد اقتصـادی مبتنـی بر توسعه تکنولوژیکی، بیان گردید. همچنین مشخص شـدکه توجـه
بـه چگـونگی رونـد انتقال و توسعه فناوری، نقش بسزایی در بهبود وضعیت صنایع از
جمله صنعت آب و برق خواهد داشت. به ویژه آنکه مشاهده می شـود وزارت نیـرو از طرفـی
بـه علـت محـدویت ذخایر نفتی کشور و نیاز به شناسـایی انرژیهـای نـو، بـالا بـودن
شـدت مصـرف و نیـاز بـه مـدیریت و بهینـهسـازی مصـرف انـرژی، حـل معضـلاتی نظیـر
بحـران آب و اسـتفاده از آبهای غیر متعارف، قدیمی بودن فناوری های کاربردی جهت تصفیه
آب و فاضلاب و ... و نیاز به سرمایه گذاری و صرف هزینههای هنگفت جهت تهیـه و سـاخت
تجهیـزات و تاسیسات موردنیاز در بخش برق، و از طـرف دیگـر بـه علـت مشـکلات و
موانـع توسـعه فناوری در صنایع سنگین کشور از قبیل عدم رغبت بخش خصوصی جهت مشـارکت
در پروژههای عظـیم، عـدم پویـایی لازم در بخـش هـای تحقیـق و توسـعه، نبـود شـبکه
هـای ارتباطاتی و جریان آزاد اطلاعات، فقدان نیروی انسانی ماهر، نبود رویکرد هـای
نظـاممنـد توسعه منابع انسانی، ضعفهای ناشی از مدیریتهای ناکارآمد و ...، بهگونـهای
گسـترده اهمیت همکاریهای سه جانبه جهت تعیین اولویتها و توسعه فناوری 13 نیازمند
توجه جدی به حمایت از فناوریهای برتر در صنعت آب و برق مـی باشـد. ایـن در حالی
است که ساختار نظام علم و فناوری در کشور ما همچنان با معضلات اساسی روبرو است. به
گونهای که تدابیر اتخاذ شده در برنامه سوم توسعه دولت مبنی بر تجدید ساختار و تغییر
وظایف وزارت علـوم، تحقیقـات و فنـاوری و انجـام اقـداماتی از قبیـل تعریـف و اجرای
طرحهای تدوین سیستم ملی نوآوری و یا تعیین اولویت هـای فناوریهـای مهـم در کشور
توسط آن و ... و یا سایر فعالیت های در دست اقدام و اخذ تمهیـدات ویـژه جهـت تدوین
برنامههای بعدی توسعه همچنان آینده توسعه تکنولوژیکی و صنعتی آن را با ابهام مواجه
ساخته است. زیرا همانگونه که ملاحظه شد تدوین راهبردهای توسـعه فنـاوری در هر یک
از سطوح از سطوح بالاتر خـود تـاثیر پذیرفتـه و بـه ایـن ترتیـب اهمیـت تـدوین سیاستهای
و استراتژیهای کلان توسعه صنعتی و فناوری را پیش از هر اقدام دیگـر در کشور ضروری
سـاخته اسـت تـا بـه تبـع آن سـطوح پـایین تـر بخشـی و بنگـاهی قـادر بـه هماهنگی
و اخذ راهبردها و رویه هـای درسـت جهـت بقـا در بـازار پـر رقابـت و جنجـال برانگیز
اقتصاد ملی و جهانی گردند. از طرفی معضل
اساسی دیگر نبود فرهنگ لازم علم و فنـاوری در جامعـه اسـت کـه بـا وجود رواج
اصطلاحات مرتبط در حیطه ای گسترده، کمافیالسـابق عـدم آشـنایی کـافی تحصیلکردگان و
حتی کاربران واقعی آنها را با این واژگان باعث شده است . چنانچـه در نظرسنجیهای به
عمل آمده مشاهده گردید که در برخی موارد تفـاوت هـای بنیـادی میـان مفاهیم متفاوت
پروژههای تحقیقاتی، علـوم جدیـد و فنـاوری بـا یکـدیگر توسـط جامعـه آماری نادیده
انگاشته شده و این در حالی است که ملاحظه میشود جامعه آماری در این تحقیقات متشکل
از افرادی صاحبنظر با تجربیات و تحصیلات عالی در سطوح مختلـف بوده است. مسئله مهم دیگر لزوم بهره گیـری از روشهـای
علمـی و عملـی کارآمـد جهـت تعیـین اولویت فناوریها در سطوح مختلف می باشدکه باید
بـا عنایـت بـه رویکردهـای نهادینـه و 14 هفتمین کنگره سراسری همکاریهای سه جانبه
سرمایهگذاریهای هنگفت کشورهای پیشرفته در این زمینـه هـا، بـه طـور مشـابه در
داخـل مورد توجه ویژه قرار گیرد. با عنایـت بـه مراتـب فـوق اهمیـت همکاری هـای
سـه جانبـه بـه منظـور تعیـین اولویـت فناوریهای مهم مـورد نیـاز و سـایر اقـدامات
لا زم جهـت تـدوین سیاسـتها و اسـتراتژیهای توسعه فناوری مشخص میگردد. لذا مشاهده
میشود که وجود اینگونه مراکز در وزارت نیرو که از دیرزمان نسبت به ت أسیس و گسترش
مراکز آموزشی و پژوهشی خـاص مـورد نیاز در حیطه مسئولیتهای خود، اهمیت ویژهای قایل
بوده است، میتواند از نقـاط قـوت برای توسعه تکنولوژیکی در این صنعت به شمار آید .
از طرفی به علت وجـود مشـکلات عدیدهای، که مبتلا به مسائل عمومی حاکم بر اینگونـه مراکـز
در کشـور مـی باشـد، بایـد تدابیری اتخاذ شود تا با فرهنگ سازی و تحکیم ارتبـاط اینگونـه
مراکـز بـا یکـدیگر و بـا بهرهگیری از همکاریهای تکنولوژیک آنها با سایر مراکز
همتای خود در کشـور، امکـان تقویت زیرساختها و افزایش توانمندیهای علم و فناوری در
این صنعت به منظور نیـل بـه خودکفایی و خوداتکایی مهیا شود . به عبارتی با توجه به
مفاهیم نه چندان آشنای فناوری در جامعه ما، لازم است که به فرهنگ سازی، ساختارسازی
و ایجـاد نظـام مناسـب جهـت توسعه فناوری و همکاریهای تکنولوژیک اهمیت بیشتری داده
شود. در خاتمه برخی راهکارها جهت بهبـود
وضـعیت فنـاوری صـنایع کشـور کـه از طریـق تحکیم ارتباط مراکز صنعتی، علمی، آموزشی
و پژوهشی و حمایت دولت از آنها ممکن میباشد، به شرح ذیل پیشنهاد میشود. ; حمایت از
علم، فناوری و شبکه های اطلاعرسانی جهت توسـعه تـوان رقـابتی صـنایع کشور. ; تعیین
اهداف و تدوین راهبردهـا و اسـتراتژیهای توسـعه فنـاوری درسـطوح مختلـف (اعم از
کلان، بخشی و بنگاهی ) و اهمیت ویژه بـه رویکردهـای نـوین دانـش بنیـان، سیستم ملی
نوآوری و ... . اهمیت همکاریهای سه جانبه جهت تعیین اولویتها و توسعه فناوری 15 ;
حمایت از همکاریهای سه جانبه جهت انجام مطالعات تکنولوژیکی ماننـدپیش بینـی، شناسایی،
ارزیابی فنـاوری و ... بـه منظـور تـدوین راهبردهـا و اسـتراتژیهای توسـعه فناوری
به صورت هدفمنـد طـی دوره هـای مختلـف و مـنظم زمـانی (فرآینـد تعیـین اولویت
فناوری با نگاه آینده یکبار برای همیشه نیست). ; تجاریسـازی نتـایج تحقیقـا ت،
نشـر نـوآوری و حمایـت از فناوری هـای رشـدپذیر و بومیسازی آنها. ; فرهنگسازی
فنـاوری و حمایـت ازمحققـین، نـوآوران و ... همـراه بـا تـدوین نظـام فراگیر مالکیت
معنوی. مراجع [1 [سید محمد طباطبائی و زهره بشارتی راد، تدوین استراتژی کلان توسعه
تکنولـوژی در صنعت برق ایران، اولین کنفرانس مدیریت تکنولـوژی، شـرکت مـتن،
خردادمـاه 1382، صفحات 148 ـ 134. [2 [طرح ملی تعیین اولویتهای فناوری، معاونت
فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ـ سازمان پژوهشهای علمی صنعتی ایران، سالهای
1382 –
1380. [3 [دکتر حسن حبیبی، توسعه علمی، علم ملـی و فنـاوری، گـزارش ” زمینـهسـازی
بـرای پیشرفت علم و فناوری و آثـار آن در توسـعه اجتمـاعی ـ اقتصـادی کشـور “،
فرهنگسـتان جمهوری اسلامی ایران، 1381.