بهبود پورتال

مجری و مسئول تدوین برنامه:

علی ابراهیمی

عضو هیئت علمی سازمان تات

همکاران:

موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع وسایر مراکز و مؤسسات تحقیقاتی و آموزشی ملی و استانی تابعه، وزارت بهداشت و درمان و سایر سازمانها و نهادهای همکار در وزارتخانه های ذیرربط، بخشهای خصوصی و NGO ها، معاونتهای اجرایی ذیربط، مجمع  ملی کشاورزان خبره کشور، دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی علمی- کاربردی، شرکتهای فعال و صاحب نظر، جامعه گیاه درمانی ایران، وزارت آموزش وپرورش ،شهرداری ها

 

 

1387

 فهرست

مقدمه...............................................................................................................................................3

وضعیت جهانی گیاهان دارویی.........................................................................................................4

وضعیت ایران...................................................................................................................................6

صادرات و  واردات گیاهان  دارویی در کشور ................................................................10

وضعیت داروهای گیاهی..................................................................................................11

دستگاهها و ارگانهای مرتبط با موضوع گیاهان دارویی....................................................12.

اهداف توسعه گیاهان دارویی.........................................................................................................14

وظایف...........................................................................................................................................16

استراتژی توسعه گیاها ن دارویی..................................................................................................19

توانمندیها و استعداد های بلقوه کشور...........................................................................................20

اهم  مسایل و مشکلات توسعه گیاهان دارویی کشور...................................................................21

پیشنهادات .....................................................................................................................................32

طرح های محوری..........................................................................................................................37

منابع ..............................................................................................................................................42

مقدمه :

ایران اسلامی از دیرباز مهد علم و تمدن بشری و مورد غبطه ممالک معاصر از نظر علوم پزشکی و طب بوده است. بطوریکه علیرغم ظهور تمدن غرب با اتکاء به دانش نوین بخصوص بعد از رنسانس هم، هنوز دست‌آوردهای علمی علما و دانشمندن بنام و کم نظیر این مرز و بوم بویژه شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا از منابع معتبر علمی و دروس دانشگاهی کشورهای پیشرفته محسوب می‌گردد.

تنوع اقلیمی، تنوع گونه‌ای و ذخایر ژنتیکی از ویژگیهای بارز این سرزمین بوده و با بهره‌گیری از ده تا دوازده هزار گونه گیاهی همواره استفاده از گیاهان دارویی و تأمین دارو از منشاً گیاه از ویژگیهای بارز طب سنتی اسلامی وایرانی محسوب می‌شود، و امروز نیز بعنوان جدیدترین تئوری فرضیه و قوانین علمی مورد تأیید است.

وجود استعدادهای بالقوه عظیم ملی و نیز فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی در کشور توجه بیش از پیش این مقوله را به مسئولین کشور یادآوری نموده و بر هر متخصص دلسوزی این باور را یادآور می‌نماید که اگر به این مقوله بصورت یک ضرورت ملی و در چارچوب یک برنامه مشخص و با نگرش سیستمتیک و جامع‌نگرانه عنایت شود می‌تواند علاوه بر دستیابی به مدیریت توسعه پایدار در این بخش بالاخص در ابعاد کلان توسعه اقتصادی- زیست‌محیطی، بهداشتی (خودکفایی دارویی)، اشتغال، امنیت غذایی و ذخایر ژنتیکی در عرصه ملی و جهانی بعنوان یک منبع درآمد ارز برای کشور محسوب و ایفای نقش نماید.

علیرغم این پیشینه تاریخی درخشان و گذشته پرافتخار، عملاً جایگاه ایران امروز در این دانش از موقعیت مناسب و مطلوبی در شأن نظام جمهوری اسلامی برخوردار نیست، لذا تمهیدات لازم برای احیاء و بازگرداندن این سیادت فراموش شده و ارتقاء اهداف متعالی طب سنتی و ایرانی اسلامی که گیاهان دارویی سنگ بنای آن را تشکیل می‌داده است، با پشتوانه عظیم معنوی- علمی و تخصصی محققین و اندیشمندان و صاحبنظران متعهد و دلسوز کشور که با عزم راسخ به این مهم اهتمام ورزیده‌اند بویژ عنایت خاص مقام معظم رهبری براساس ارشادات و رهنمودهایی که در مقاطع و مناسبتهای مختلف داشته‌اند، امری اجتناب‌ناپذیر است.

 

                     علی ابراهیمی

    عضو هیئت علمی سازمان ترویج آموزش

              وتحقیقات  کشاورزی

                    پاییز  1387

وضعیت جهانی گیاهان دارویی

امروزه اهمیت گیاهان دارویی در سطح جهان بر کسی پوشیده نیست. میلیونها  نفر از مردم جهان در زمینه کشت،  برداشت فرآوری و سایر جنبه های گیاهان دارویی فعالیت دارند. بطوریکه فقط  در کشور چین 100 میلیون نفر به بکار گیاهان دارویی اشتغال دارند.برآورد می شود

برآورد می شود 30000-75000 گونه گیاهی در زمین یافت شود و این در حالی است که کمتر از 1 درصد این گونه ها شناسایی و ثبت شده است. براساس آمار سازمان بهداشت جهانی بیش از 80 درصد از مردم جهان برای درمان انواع بیماریها از 200 گونه گیاه دارویی متداول در جهان مصرف می‌کند.

استفاده از گیاهان دارویی سبب شده است تا میزان گیاهان دارویی در کشورهای توسعه یافته روز به روز افزایش یابد، به طوری که واردات گیاهان دارویی ( گیاهان معطر شامل آن نمی شود ) از 355 میلیون دلار در سال 1976 به 51/5 میلیارد دلار در سال 2002 رسید و تا سال 2050 بالغ بر 5 تریلیون دلار خواهد رسید ( هاسنا 1997 ). میزان واردات گیاهان دارویی در کشورهای مختلف نظیر ژاپن ، آلمان ، سوئیس و کانادا روز به روز در حال افزایش است.

مواد اولیه گیاهی و فرآورده‌های درمانی حاصل از آنها سهم مهمی از بازار داروئی را در برمی گیرند و بدین خاطر دستیابی به راهبردهای شناخته شده بین المللی کیفی آنها لازم و ضروری به نظر می‌رسد. مجمع بهداشت جهانی در تعدادی از قطعنامه‌های خود  بر لزوم تامین و کنترل کیفی فرآورده‌های گیاهان دارویی با بکارگیری تکنیکهای جدید و به کارگیری داروهای مناسب تاکید می‌ورزد.

برطبق آخرین آمار ارائه شده از سوی 119 کشور شرکت کننده در شهر بن آلمان درسال 2008 تا سال 2050 به 5 ترلیون دلار می رسد.در  اروپا سالانه 400000 تن گیاه دارویی سالانه با ارزش میانگین 1 میلیارد دلار از افریقا و آسیا وارد می کند.بعد از آلمان، فرانسه دومین کشور و انگلستان  سومین کشور مصرف کننده گیاهان دارویی هستند.

- آلمان         4/1   میلیارد یورو

- فرانسه       116   میلیون یورو

- انگلستان       88   میلیون یورو

در میان وارد کننده های داروهای گیاهی، هنگ کنگ بالاترین سپس ژاپن، آلمان و سپس امریکا می باشند

از مهمترین صادر کنندگان گیاهان دارویی  می توان چین، هند ، امریکا ، آلمان و کره را نام برد.

در حال حاضر 71 درصد از داروهای مصرفی آلمان را داروهای گیاهی تشکیل می دهد. میزان مصرف دارو های گیاهی در سوییس 35 درصد، در آمریکا و انگلیس 25 درصد، در ژاپن 40 درصد، در چین و هند بیش از 50 درصد می باشد.. تعداد مصرف کنندگان گیاهان دارویی در جهان رو به افزایش است و در امریکا درصد مصرف کنندگان از 5%  در سال 1994 به 46% در سال 2002 رسیده است. حدود 100 شرکت بزرگ و برتر در دنیا در صنعت داروسازی فعالیت دارند فروش صنایع دارویی جهان در سال 2004  حدود 550 میلیارد دلار بوده است.  شرکت فایزر بزرگترین شرکت پر فروش در دنیا می باشد. کل دارائی این شرکت  7/123 میلیارد دلار می باشد. میزان فروش این شرکت در سال گذشته 5/52 میلیارد دلار   و   میزان سود خالص این شرکت 36/11 میلیارد دلار بوده است.

 

وضعیت ایران

کشور ایران جایگاه ویژه ای  در مورد گیاهان دارویی دارد. علاوه بر سابق طولانی و ریشه تاریخی و فرهنگی مصرف گیاهان دارویی در ایرا ن تنوع اقلیمی موجود در کشور ایران جایگاه گیاهان دارویی را در کشور ممتاز کرده است.

تعداد گونه های گیاهی  شناخته شده در ایران بین 8000 تا 10000 برآورد می شود تعدا  گونه ای گیاهان دارویی  تا 2300 گونه برآور می شود که رقم بسیار بالا و در خورتوجهی است.

 آمار سطح ریر کشت و یا برداشت گیاهاد داروییی در جدول 1 تا 5 آمده است. نکته قابل تذکر در مورد تفاوتهای اطلاعات و آمارهای گوناگون گیاهی وجود دارد. دستگاههای مختلف تعاریف متفاونی از گیاهان دارویی داشته و به همین دلیل آمارهای متفاوتی ارائه می شود.

بر اساس آمار و اطلاعات منتشره توسط معاونت تولیدات گیاهی وزارت جهاد کشاورزی  در سال 1385  66 هزار هکتار از اراضی کشاورزی کشور در استان های مختلف،  به کشت گیاهان دارویی اختصاص دارد. از مجموع  مزارع اختصاص یافته به گیاهان دارویی، حدود 65 هزار تن محصول تولید می شود.(جداول شماره 1 و 2) همانگونه که ملاحظه می شود به ترنیب زیره سبز ، گل محمدی و حنا و گشنیز ، وسمه و گل گاوزبا ن  اقلام بالای یک میلیون هکتار کشت گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده اند.

همچنین براساس آمار سازمان جنگلها و مراتع کشور  اگر چه عرصه طبیعی رویشگاههای گیاهان مرتعی بسیار وسیع است اما  به منظور  حفظ این رویشگاهای طبیهی و با توجه به شرایط آب و هوایی سطح رویشگاههای مجاز به بهره برداری در سالهای مختلف تغییر یافته و بنابر این میزان استحصال  گیاهان دارویی نیز تغییر می کند. این آمار و اطلاعات در جداول 3و 4 آمده است.

جدول شماره 1: سطح زیر کشت  28 گیـاه دارویی  کشور درسال 1385

سطح زیر کشت (هکتار)	نام گیاه		سطح زیر کشت (هکتار)	نام گیاه
49	آلوئه	15	458   21	زیره سبز	1
48	کدو تخم پنبه ای	17	391  10	گل محمدی	2
41	آوبشن	18	361   7	حنا	3
35	انیسون	19	166  3	گشنیز	4
30	بابونه	20	681  2	وسمه	5
21	اسطو خودوس	21	099  1	گاوزبان	6
21	ختمی	22	706	رازیانه	7
20	سنبل الطیب	23	368	باریجه	8
13	گل راعی	24	117	نعنا	9
12	همیشه بهار	25	105	چای ترش	10
11	بومادران	26	103	خاکشیر	11
11	مریم گلی	27	72	بادرنجبویه	12
10	مارتیغال	28	62	رزماری	13
			61	سیادانه	14

جدول شماره 2:آمار تولید  و سطح زیر کشت گیاهان دارویی کشت شده  (1385 – 1378)

میزان تولید(تن)	سطح زیر کشت(هکتار)	سال	ردیف
43/25533	35/56536	78	1
32251	8/67474	79	2
69/34086	69/81752	80	3
63714	83688	81	4
104920	91156	82	5
68/72854	13/76334	83	6
5/73176	19/58501	84	7
65444	55/66184	85	8

 

جدول شماره 3: آمار تولید وسطح  بهره برداری گیاهان دارویی محصولات فرعی و جنگلی 1386 - 1378

میزان تولید(تن)	سطح بهره برداری(هکتار)	سال	ردیف
6671018	465763	78	1
1242551	226925	79	2
5895124	206625	80	3
4231653	233216	81	4
485470	209477	82	5
447435	205019	83	6
1155415	41250	84	7
986822	47099	85	8
1790053	21240	86	9

 

سطح رویشگاه(هکتار)	گیاه	سطح رویشگاه(هکتار)	گیاه	ردیف
17422	مورد	1376887	کتیرا	1
12280	آویشن	1052658	باریجه	2
12042	لاله	993871	سقز	3
11300	زیره	746940	آنغوزه	4
10060	شیرین بیان	125596	بادام	5
8858	کنار	102545	سریش	6
5060	گلابی وحشی	96744	کاپاریس	7
5419	گردو	58194	وشا	8
2500	سماق	50318	گاوزبان	9
2097	گزانگبین	31301	اشنیان	10
16	گل نرگس	26592	بنه
5	ثعلب	19359	کرفس	11
		18269	موسیر	12

جدول شماره43 :سطح رویشگاههای گیاهان دارویی و صنعتی  بر حسب نوع گیاه (هکتار)
(موسسه جنگل ها و مراتع)

صادرات و  واردات گیاهان  دارویی در کشور

براساس آمار گمرک ایران میزان صادرات در کشور در سال 1386   به میزان 63 میلیون دلار ثبت شده است. در این سال بیشترین  حجم صادرات گیاهان دارویی  به  متعلق به ترتیب زیره، گشنیز ، عصاره شیرین بیان   اختصاص  یافته است. و از لحاظ ارزش با ترتیب زیره و عصاره شیرین بیان و گشنیز میباشد البته در این آمار زعفران به عنوان محاسبه نگردیده است.

مهمترین گیاهان دارویی صادراتی ایران در سال های اخیر زیره سبز، آویشن، بادرنجبویه، انیسون، بابونه، اسفرزه، بومادران، گل ختمی ،زوفا، مریم گلی، کتیرا، آنغوزه، شیرین بیان، تلخ بیان، مورد، برگ کنار، سقز، علف گاوزبان، آنغوزه و گل ساعتی، باریجه، زدو، موسیر، مستکی، وشا، انچوچک، گز علفی، شکر تیغال، برگ کنار، حنا و انزروت  بوده که به کشور های آلمان، آمریکا، انگلستان، فرانسه، مجارستان، پاکستان، هند، چین، ترکیه، بحرین، کویت، قطر، کانادا، سوئیس، سوئد، لبنان، ایتالیا و امارات صادر شده است.  علاوه بر آن، سالانه حدود 2 میلیون دلار محصولات فرعی جنگلی و مرتعی به بازار های جهانی از جمله آلمان، فرانسه و امارات متحده عربی

ارزش کل واردات گیاهان دارویی و مواد اولیه گیاهی  در سال 1386  به میزان 85 میلیون دلار میباشد   بیشترین ارزش  میزان واردات گیاهان دارویی مربوط به اسانسها می باشد به طوری که   59 میلیون دلار در این سال به واردات اسانس اختصاص داشته است این اسانس ها عمدتاً در صنایع آرایشی بهداشتی و صنعتی کاربرد دارد.

داروهای گیاهی  کشور

 در حال حاضربیش از  340 قلم داروی گیاهی در داخل کشور تولید می شود. گذشته از داروهای اشاره شده تعداد  60 قلم ترکیبات آرایشی با منشاء گیاهی در کشور تولید می شود.

35 شرکت داروسازی گیاهی در کشور مجو فعالیت دارند که در نقشه ذیل پراکنش آنها در سطح کشور آمده است.

علاوه براین  14 قلم داروی گیاهی برای مصارف  دامپزشکی توسط 6 شرکت  نیز در داخل کشور تولید می‌شود.

 

 

 SHAPE  \* MERGEFORMAT

تهران

اصفهان

آذربایجان شرقی

گلستان

گیلان

قم

مازندران

خراسان رضوی

کهگیلویه و بویراحمد

قزوین

خرم آباد

زنجان

تهیه و تنظیم: اداره داروهای گیاهی اردیبهشت 1385

 

دستگاهها و ارگانهای مرتبط با موضوع گیاهان دارویی

یکی از نکات قابل توجه در مورد گیاها داروی تعدد دستگاهها و ارگانهای مرتبط با موضوع گیاهان دارویی است.  شناخت و معرفی آنها و همچنین اشنایی با وظایف انها در برنامه ریزی برنامه گیاهان دارویی نقش مؤثری خواهد داشت.این دستگاهها در دو بخش دولتی و غیر دولتی به شرح ذیل است.

الف - موسسات و مراکز دولتی  مرتبط با گیاهان دارویی در کشور

مؤسسات  و مراکز غیر دولتی

1-       جهاد دانشگاهی : پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهیwww.imp.ac.ir

2-       دانشگاه آزاد اسلامی  : دانشکده ها و مراکز تحقیقاتی

3-       شرکت های تولید  داروهای گیاهی  و فراورده های گیاهی

4-       شرکتهای  تولید کننده  گیاهان دارویی 

5-       تشکل های کشاورزی و کشاورزان  تولید کننده گیاهان دارویی

6-       انجمن ها و موسسات تحقیقاتی خصوصی گیاهان دارویی و طب سنتی

1- انجمن گیاهان دارویی ایران   www.imps.ir

2-  جامعه گیاه درمانی ایران www.iranherbmed.com

3- موسسه تحقیقات حجامت  www.hejamat.ir

4- مؤسسه تحقیقات طوبی    www.touba.ir    

5- مؤسسه احیاء طب طبیعی

7-       اصناف ، عطاریها  و فروشندگان گیاهان دارویی

 

 

 

 

 

اهداف توسعه گیاهان دارویی بر اساس سند چشم انداز بیست ساله کشور

 بر اساس سند چشم انداز بیست ساله کشور در سال1404 شمسی، جامعه ایرانی، باید جامعه ای باشد:

  "برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی، فرصتهای برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، فساد، تبعیض و بهره مند از محیط زیست مطلوب“

تحقق این چشم انداز مستلزم   تدوین راهبردهای همه جانبه از جمله در مورد گیاهان دارویی است

در راستای تهیه نقشه جامع تحقیقات کشور و در اجرای رهنمودهای مقام معظم رهبری کمیته تدوین برنامه راهبردی تحقیقات گیاهان دارویی در جهت اعمال مدیریت سیستمیک برای توسعه پایدار گیاهان دارویی کشور با اهداف زیر مورد توجه قرار گرفته است.

1-       ارتقاء سطح سلامت و بهداشت کشور با استفاده ازگیاهان دارویی

2-       کمک به خودکفایی دارویی با استفاده از داروهای با منشأ گیاهی و دانش بومی

3-       ارتقاء جایگاه کشور ایران درتجارت جهانی گیاهان دارویی و افزایش درآمد غیرنفتی

4-       ایجاد اشتغال و بوجود آمدن فرصت‌های شغلی جدید

5-       اهلی کردن گیاهان دارویی به منظور توسعه کشت و جلوگیری از تخریب منابع طبیعی و ذخایر ژنتیکی

6-       ایجاد هماهنگی و وحدت رویه بین دستگاه‌های تحقیقاتی، آموزشی و اجرایی در خصوص توسعه پایدار گیاهان دارویی

7-   برنامه‌ریزی و طراحی نقشه جامع تحقیقات گیاهان دارویی براساس یک مدل علمی و بین‌المللی با در نظر گرفتن نیازهای کشورهای اسلامی و منطقه‌ای

8-       تدوین الگوی کشت باتوجه به آمایش سرزمین

9-       تدوین استانداردهای پژوهشی برای اولویت‌بندی و تجاری‌سازی نتایج تحقیقات

10-تدوین شاخص‌های تولید ارگانیک برای توسعه صادرات

دامنه وسیع کاربرد گیاهان دارویی

گیاهان دارویی  طیف گسترده ای از از کاربرد ها و ویژگی های منحصر به فرد را در بر می گیرد که در اینجا به تعدادی از مهمترین آنه اشاره می شود.

1.         استفاده از گیاهان دارویی در صنایع داروسازی

2.         استفاده از گیاهان دارویی در صنایع آرایش و بهداشتی

3.         استفاده از گیاهان دارویی در رنگهای طبیعی

4.         استفاده از گیاهان دارویی در صنایع غذایی

5.         استفاده از گیاهان دارویی در سموم آلی گیاهی

6.          استفاده از گیاهان دارویی در تهیه داروهای دام و طیور

7.         استفاده از گیاهان دارویی در بهداشت و پرورش آبزیان

8.         استفاده از گیاهان دارویی در پرورش  زنبور عسل

9.         نقش گیاهان دارویی در  در  تهیه علوفه

10.     نقش گیاهان دارویی در کنترل  فرسایش خاک

11.     نقش گیاهان دارویی  تناوب زراعی و اصلاح نباتات

وظایف :

1-   اعمال مدیریت سیستمیک و جامعه نگرانه در کلیه بخشهای تحقیقاتی- آموزشی- ترویجی و تولیدی برای تحقیق ساماندهی و سازماندهی بخش

2-   ایجاد مراکز عرضه گیاهان دارویی که با روش علمی و زیر نظر متخصصین ذیربط شناسایی و مطابق با استانداردهای جهانی تهیه و تأمین گردیده است.

3-   تدوین نظام گیاهان دارویی کشور باتوجه به جنبه‌های مختلف گیاهان دارویی و ساماندهی برنامه مشخص به منظور حضور فعال متخصصین هر رشته در شاخه‌های مختلف

این تبادل اطلاعات و استفاده از تجربیات سایر کشورهای موفق در رابطه با    جنبه‌های مختلف گیاهان دارویی اعم از علمی- پژوهشی- صنعتی- بازرگانی- درمانی- اجتماعی

4-   اعتلای شاخه‌های مختلف گیاهان دارویی شامل توسعه گیاه‌درمانی- توسعه کشاورزی- توسعه مراکز علمی- تحقیقاتی- آموزشی‌های علمی کاربردی و توسعه زمینه‌های مختلف صادراتی

5-       ترویج فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی از طریق کلینیک تخصصی با حضور پزشکان و متخصصین ذیربط بطور مستمر

6-       تقویت و تشکیل NGOها، از طریق تشکیل اتحادیه‌های مختلف در زمینه گیاهان دارویی

7-       شناسایی بازارهای مصرف

8-       ایجاد ارتباط با موسسات و سازمانهای تحقیق و توسعه گیاهان دارویی از طریق شبکه‌های اطلاع‌رسانی جهانی

9-       تشکیل جوامع تخصصی صادراتی

10-  سرمایه گذاری در امر تحقیق و آموزش در صنایع مختلف گیاهان در  تولید اسانس ـ عصاره  در حد استانداردهای جهانی .

11-    آموزش بومیان و افراد علاقمند به کار گیاهان دارویی .

12-    اشاعه فرهنگ نوآوری و افزایش قدرت رقابت در بخش کشاورزی و صنایع    مربوط .

13-    ایجاد مرکز تخصصی گیاهان دارویی بر اساس روابط منطقی و همکاری متقابل

14- تدوین شاخصهای رشد و توسعه پایدار گیاهان دارویی در چارچوب اهداف و منافع ملی و در تعامل با سیاستهای سازمان بهداشت جهانی WHO  و FAO  و UNDP  

15- مشخص نمودن مرزهای بین بخشهای خصوصی و دولتی ، در تولید و مصرف ـ تولید فرآوری، تولید و صادرات ـ آموزش و تحقیقات و اجرا  …  به صورت شفاف .

16-   تقویت بخش خصوصی و کاهش تصدی گری دولت در این زمینه .

17- رعایت اولویت در خودکفایی صنایع داروسازی کشور از نظر تأمین مواد اولیه از منشاء گیاه و نیز صادرات گیاهان دارویی شاخص مزیت نسبی و اقتصادی تولید .

18- کاهش فشار به عرصه های جنگل و مرتع کشور بمنظور جلوگیری از انقراض گونه های اندمیک و بومی و تخریب اکوسیستم منابع طبیعی از طریق کشت و اهلی کردن گونه های مهم دارویی و اقتصادی و گسترش کشت انبوه و زراعت گیاهان دارویی .

19-    اقدامات استراتژیک جهت فراهم نمودن گسترش گیاه درمانی کشور .

20-    شناسایی ـ تشخیص ـ تعیین ـ مواد موثره و نحوه مطلوب کاشت ـ داشت و برداشت از گیاهان داروئی

21-    تولید مواد اولیه استاندارد برای تولید داروهای گیاهی با جمع آوری ـ همانندسازی ـ استانداردسازی و بسته بندی اولیه گیاهان دارویی

22-    تدوین سیاستها و مقررات مربوط به صنایع داروسازی و تأمین دارو از منشاء گیاه براساس امکانات بالقوه کشور .

23-    برنامه ریزی برای همکاریهای منطقه ای ـ بین منطقه ای ملی و جهانی .

24-    ایجاد انسجام و همکاریهای مستمر و مؤثر میان کلیه شرکتهای گیاهان دارویی دست اندرکار

25-    تقویت تکنولوژی کشت

26-    سلامت و نشاط جامعه .

27-    تحول اقتصاد کشور .

28-    خودکفایی دارویی به منظور کمک به تأمین پایدار بهداشت و درمان .

29-    بهره وری اصولی و پایدار از منابع عظیم خدادادی .

30-    ایجاد اشتغال .

31-    صادارت و کسب ارز .

32-    ترویج و گسترش فرهنگ نوآوری و افزایش قدرت رقابت در بخش کشاورزی و منابع وابسته

33-    زمینه حضور بخش خصوصی در فراهم کردن امکانات رفاهی برای شهروندان

34-    ایجاد محیط تفریحی آموزشی و فرهنگی با استفاده از گیاهان دارویی

35-  ساماندهی وضعیت عطاران (داروخانه های حکیم باشی های سابق) که ناشی از فرهنگ بالای مصرف گیاهان دارویی در گذشته نه چندان دور براساس گسترش طب سنتی بوده است .

36- مطالعه عمیق علمی و مستمر در راستای اهداف توسعه پایدار گیاهان دارویی کشور در تعامل و رقابت منطقی و پویا با سازمان تجارت جهانی

37-  تدوین و اعلام لیست گیاهان دارویی و معطر کشور در تعامل با وزارت خانه ها و سازمانهای ذیربط و بازنگری علمی و فنی مستمر سالیانه و ادواری براساس نظر متخصصین تغذیه و علم طب

38-    اعمال مدیریت مشترک در سازماندهی و مدیریت شهرک اقماری گیاهان دارویی 

39-    تقویت همکاری ها بین مسئولین طب سنتی و سایر مسؤلان حفظ سلامتی

40-    اصلاح روابط سیاسی مسئولان حفظ سلامتی و ارتباط منطقی و پویا آنها با بیماران

 

استراتژی توسعه گیاها ن دارویی

1.    ارتقاء سهم کشور از تجارت جهانی از طریق شناسایی بازارهای جهانی و تولید استاندارد و بهبود کمیت و کیفیت گیاهان دارویی و داروهای گیاهی

2.         ارتقاء سطح دانش و پژوهش و فنآوری در راستای اهداف ملی در تعامل با قافله علمی جهان

3.         توسعه پایدار صنایع فرآوری گیاهان دارویی

4.    ارتقاء سطح تحقیق و پژوهش و علم و دانش فنی و ایجاد شرایط مطلوب و مناسب برای جذب سرمایه های خارجی و استفاده از تکنولوژی برتر

5.         ارتقاء فرهنگ گیاه‌درمانی در کشور

6.         تقویت و گسترش پژوهش و آموزش های علمی و کاربردی گیاهان دارویی

7.         ارتقاء سلامت روانی در شهروندان

8.         ایجاد بازار مصرف گیاهان دارویی

9.         استفاده از طب سنتی و دهکده های تندرستی که امروزه مورد استقبال وکاربرد جدی کشورهای توسعه یافته هم می باشد در راستای استراتژی پیشگیری و درمان در کشور

10.     توسعه کشت گیاهان خاص جهت تولید سموم نباتی

11.      توسعه تولید گیاهان دارویی ارگانیک

12.   توسعه بازارهای هدف گیاهان دارویی و تعیین مزیت نسبی بعنوان پایه استراتژی بر مبنی صادرات فرآورده های حد واسط و یا نهایی

13.   توسعه بهبود الگوی کشت گیاهان دارویی توسط معاونت های اجرایی وزارت جهاد کشاورزی و سایر سازمانها و نهادهای ذیربط براساس مزیت های نسبی تولید در رقابت جهانی

14.   ارتقاء سطح کیفیت و مواد مؤثره گیاهان دارویی بر اساس نیازمندیهای داخلی و تقاضاهای جهانی بمنظور تقویت استراتژی بازاریابی

15.      گسترش زراعت و کشت انبوه گیاهان دارویی

 

توانمندیها و استعداد های بلقوه در کشور

دستیابی به اهدف توسعه پایدار  نیازمند شناخت توانمندی ها و چگونگی  واعمال مدیریت بر آنها می باشد خوشبختانه پتانسیل های فراونی در مجموعه وزارت جهاد کشاورزی  برای نیل به اهداف توسعه پایدار گیاهان دارویی وجود دارد که به اهم که  اشاره می شود. وجود این پتانسیل ها در کنار سایر دستگاهها و وزارت خانه ها که فهرست آنها در قبل ذکر شد ما را در دستیابی به این اهداف یاری خواهد داد. درمجموعه وزارت جهاد کشاورزی  مجموعه امکانات و توانمدیها دررابطه با موضوع به شرح ذیل است:

•             23 موسسه  تحقیقاتی و مرکز تحقیقات ملی

•             34 مرکز تحقیقات استانی

•            58 مرکز آموزش ملی و استانی

•            5000 نفر محقق که 2457 نفر عضو هیأت علمی هستند.

•            314 ایستگاه تحقیقاتی

•            11 نشریه علمی و پژوهشی دارای مجوز از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

•            2 میلیون متر مربع فضای تحقیقاتی و آموزشی و ترویجی

•            وجود مراکز خدمات کشاورزی در تمامی دهستانها و شهرستانها به منظور ارائه خدمات

•            5 میلیون هکتار عرصه بهره‌برداری محصولات فرعی مرتعی (عمدتاً دارویی هستند)

•            50 تشکل تولیدکننده با 200 هزار بهره‌بردار در خصوص گیاهان دارویی

•            وجود آزمایشگاه‌های مجهز تحقیقاتی و آموزشی

•            بانک ژن، هر باریم، کلکسیون گیاهان دارویی

فرصت ها

•         تنوع گونه‌ای بالا در کشور

•         تولید کمی نسبتاً بالا

•         وجود فرهنگ مصرف سنتی

•         وجود پتانسیل‌های زراعی

•         وجود مناطق اکولوژیک متنوع و متعدد توسعه کشت

•         قابلیت رقابت کشت گیاهان دارویی در مقایسه با سایر محصولات زراعی و باغی

•         رویکرد جهانی به مصرف گیاهان دارویی

•         وجود دانشگاهه و  مراکز علمی و  تحقیقاتی، امکانات و زیربناهای لازم

•         قابلیت و قدرت رقابت گیاهان دارویی در مقایسه با سایر محصولات

•         انطباق موضوع با اهداف توسعه پایدار

 

اهم  مسایل و مشکلات توسعه گیاهان دارویی کشور

رشد توسعه پایدار گیاهان دارویی کشور با موانع و مشکلات زیادی رویرو است شناخت دقیق این موانع می تواند ما را در ارائه برنامه مناسب یاری دهد  در اینجا به اهم این موارد اشاره می شود.

الف:مسایل و محدودیت های مرتبط با عرصه های تولید

ب: محدودیت توسعه سطح گیاهان دارویی در عرصه های زراعی

ج : مسایل و مشکلات  تولید زراعی گیاهان دارویی

د: مسایل و مشکلات  فراوری گیاهان دارویی

ه:  مسایل و مشکلات  گیاهان دارویی در عرصه های طبیعی

و:  مسائل و مشکلات اقتصاد و بازرگانی گیاهان دارویی

 

الف -  مسایل و محدودیت های مرتبط با عرصه های تولید

 

همانطور که در فصل دوم ذکر شد، در حال حاضر گیاهان دارویی در عرصه های طبیعی پراکنده و نیز در حدود 60 هزار هکتار از عرصه های زراعی مورد کشت و کار قرار دارند. جهت نیل به اهداف توسعه در این بخش یعنی افزایش سطح زیر کشت از 60 هزار فعلی به 600 هزار هکتار در مرحله توسعه و نیز ثابت نگهداشتن سطوح عرصه های طبیعی مسایل و محدودیت های زیادی وجود دارد که عمده ترین آنها عبارتند از:

 

- محدودیت توسعه سطح زیر کشت و عملکرد گیاهان دارویی در عرصه های طبیعی

 واقعیت آن است که سطوح عرصه های طبیعی کشور به موازات اجرای برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور رو به کاهش بوده و در بهترین حالت خوش بینانه ثابت می باشد. در هر دو حالت، گونه های دارویی موجود در عرصه های طبیعی جزیی از ترکیب گیاهی اکوسیستم های جنگلی و مرتعی کشور بوده و به عنوان محصولات فرعی (و نه محصول اصلی) همراه با سایر گونه های گیاهی تلقی می شود. گذشته از آن این گیاهان بصورت نا منظم و بسیار پراکنده در عرصه ها حضور دارند و به علت بهره برداری های مرتعی و جنگلی گونه های اصلی، امکان تخصیص عرصه های مجزا به آنها وجود ندارد. از این روی، در برنامه های اصلاح و احیاء جنگل و مرتع جایگاهی برای این نوع گیاهان پیش بینی نمی شود. بنابراین افزایش عملکرد گیاهان دارویی در این عرصه ها با محدودیت جدی رو بروست.

ب- محدودیت توسعه سطح گیاهان دارویی در عرصه های زراعی

1- محدودیت توسعه فضایی در عرصه های زراعی دیم معمولی

  کشت وکار گیاهان دارویی در شرایط دیم کشور بسیار محدود بوده و این امر ناشی از نوسانات زمانی عوامل جوی و عامل ادافیکی تآثیر گذار در تولید گیاهی و در نتیجه عملکرد پایین و غیر اقتصادی  گیاهان مورد بحث و رقابت محصولات اقتصادی تر در این عرصه ها می باشد.

2- محدودیت  کشت در عرصه های زراعی دیم کم بازده

 کشت گیاهان دارویی در عرصه های دیم کم بازده به دلیل شیب های تند، کمی عمق خاک و نیز کمبود بارندگی و خواهش های اکولوژیک گونه های دارویی و عدم وجود فناوری مناسب برای این قبیل گیاهان و دانش اندک در رابطه با کشت وکار گیاهان مذکور در کشور،  با محدودیتهای جدی مواجه است.

3- محدودیت توسعه فضایی در عرصه های زراعی فاریاب

 برای رسیدن به اهداف توسعه گیاهان دارویی یعنی از 60 هزار هکتار سطح زیر کشت فعلی به 600 هزار هکتار در مرحله توسعه، نیاز به 500 هزار هکتار اراضی جدید می باشد. با توجه به محدودیت توسعه سطح در عرصه های دیم، برای تآمین این مقدار زمین نا گزیر از استفاده از اراضی فاریاب موجود می باشد. واقعیت آن است که اراضی زراعی موجود زیر کشت محصولات کشاورزی شناخته شده می باشد. بنابراین جایگزین کردن گیاهان دارویی با گیاهان زراعی متداول بدون نشان دادن مزیت نسبی اقتصادی کاری دشوار است. با این وجود در صورت ترویج و آموزش فناوری های مناسب و نشان دادن مزیت کشت گیاهان دارویی بر گیاهان زراعی متداول، می توان امید وار بود که کشاورزان و یا سایر تولید کنندگان کشاوررزی بخشی از اراضی را به کشت این گیاهان اختصاص دهند.

ج : مسایل و مشکلات  تولید زراعی گیاهان دارویی

 

- انتخاب گیاه دارویی جهت تولید

هر چند اطلاعات موجود تا حدودی به انتخاب گیاه برای تولید کمک می کند، اما این اطلاعات مستند نبوده و برای تصمیم گیری  قطعی و برنامه ریزی طولانی مدت کافی نیست. این که چه گونه، واریته و یا رقمی مورد نیاز است و درچه مناطقی و در چه سطحی باید تولید شود بطور کامل مشخص نشده است.

 

-  اطلاعات بذر و نهال و اندام های تکثیری

اطلاعات  بذر و سایر اندام های تکثیری گیاهان دارویی از جمله  شناسنامه، کیفیت و عملکرد، سلامت و نیز تاریخچه اصلاح آنهاهنوز در کشور گردآوری و تدوین نشده است.

 

- کاشت و داشت

شیوه های مناسب آماده کردن بستر کاشت، روش، زمان و عمق کاشت، روش های آبیاری و کودهای مناسب، آفات و بیماری ها و روشهای کنترل آنها و تناوب های زراعی، مکانیزاسیون و ماشینهای برداشت تقریبآ برای همه گونه های دارویی کشور نا مشخص است.

 

- محل مناسب کاشت

مواد مؤثره استحصالی از یک گیاه دارویی در مکان های با شرایط محیطی مختلف، متفاوت است. این موضوع برای بسیاری از گیاهان دارویی در کشور نا مشخص است.

 

- برداشت

برداشت اندام های گیاهی و یا به عبارت دیگر برداشت محصول گیاهان دارویی تابع ضوابط و ملاحظاتی است که در نظر نگرفتن آنها منجر به تولید محصول نا مرغوب و با کیفیت و کمیت نا مطلوب می گردد. متآسفانه به علل مختلف، بسیاری از این مقررات در هنگام برداشت محصول رعایت نمی شود. برداشت در دوره زمانی مناسب، اختلاط اندام یا اندام های مورد نظر با مواد دیگر، برداشت در زمانی که رطوبت هوا زیاد است، عدم امکان خشک  کردن در فضا های سر پوشیده، آلودگی ادوات برداشت و دروگر ها به خاک و سایر مواد، آلودگی محیط های خشک کن، و بالاخره آلودگی های انباری، از آن جمله است.

د: مسایل و مشکلات  فراوری گیاهان دارویی

 

- آماده سازی پس از برداشت

بازرسی و درجه بندی از لحاظ عدم اختلاط با گیاهان مضر و مواد خارجی، و عدم تغییر رنگ، اندازه مورد درخواست، عطر و طعم از جمله موارد مهم و قابل توجه در قبل از مرجله عمل آوری است. بدون توجه به این موارد ورود به مراحل بعدی امکان پذیر نمی باشد.

 

 

 - خشک کردن

بسیاری از گیاهان دارویی می]بایست به شکل خشک به بازار عرضه شود. در چنین حالتی جهت کاهش  خسارت ناشی از قارچ ها و سایر آلودگی های میکروبی، درصد رطوبت گیاهان تا جایی که ممکن است باید پایین نگهداشته شود. اینکه هر گیاهی تا چه درصدی از رطوبت می تواند در مقابل عوامل آلودگی و بیماری زا مقاومت کند برای بسیاری از گیاهان دارویی بومی کشور نا شناخته است. گذشته از آن برای خشک کردن گیاه، بسته به اندام مورد استفاده و هدف عرضه به بازار، روش های متعددی همچون خشک کردن در هوای آزاد ( سایه و یا تابش مستقیم آفتاب)، قرار دادن در  لایه های نازک و گذاشتن در محفظه های خشک کن، و غیره وجود دارد  که در مورد تعداد زیادی ازگیاهان روش مناسب تعیین و معرفی نشده است. در مورد خشک کردن گیاهان در محیط های سر بسته، مسایلی چون طول دوره خشک کردن، دمای مناسب برای خشک کردن، درصد رطوبت و سایر شرایط لازم برای اندام های مختلف (ریشه، برگ، ساقه، گل و غیره) و اسانس های روغنی حل نگردیده است.

 

- عمل آوری های ویژه

برای افزایش درجه خلوص، کاهش زمان خشک کردن، حفاظت در مقابل قارچ ها، و افزایش خواص دارویی گیاهان نیاز به عمل آوری های ویژه ای از جمله پوست گیری، جوشاندن در آب، در معرض بخار قرار دادن، خیساندن، خشک کردن، عصاره گیری، ضد عفونی کردن، برشته کردن، تخمیر طبیعی، تیمار با آهک، خردکردن به قطعات کوچک، و غیره می باشد. متآسفانه دستورالعمل های لازم در این موارد برای گیاهانی که نیاز به این تیمار ها دارند در کشور بررسی و تدوین نشده است.

 

- تسهیلات عمل آوری

برای تآسیس و یا احداث واحد های عمل آوری و نیز  تسهیلات لازم برای هر مرحله از عمل آوری نیاز به دستورالعمل های فنی است که با توجه به شرایط محیطی و نیز گیاهان مورد نظر باید تدوین گردد. به عنوان مثال برخی از این ملاحظات به قرار زیراست:

چه شاخص هایی برای انتخاب محل کار گاه باید در نظر گرفت؟

ساختمان کارگاه ها دارای چه مشخصاتی باید باشند؟

فضایی که جهت عمل آوری گیاهان دارویی در نظر گرفته می شود باید دارای چه خصوصیاتی باشد؟ (کف، دیوار ها، سقف ، پنجره ها، درب ها، طبقات و غیره)

 

- بسته بندی و برچسب زنی

پس از عمل آوری، موضوع مهم شکل بسته بندی (جعبه، کیسه، کیسه گونی و سایر ظرف ها) و مواد مورد نیاز ساخت بسته ها برای گیاهان و یا اندام ها و محصولات نهایی است. دراین مورد باید دستورالعمل های فنی و جامع تری  در مورد گیاهان مختلف در کشور تدوین شود.

 

- انبارکردن و حمل ونقل

مشخصات وسایل حمل و نقل گیاهان دارویی از مزرعه تا انبار مدت انتظار عمل آوری در انبار و نیز چگونگی حمل مواد عمل آوری شده تا انبار  دایمی و یا حمل از انبار دایمی به بازار مشخص نیست . همچنین مشخصات انبار ها از لحاظ ساختمان، دما، رطوبت و غیره تدوین نشده است.

 

ه:  مسایل و مشکلات  گیاهان دارویی در عرصه های طبیعی

 

علاوه بر مسایل مشترک گیاهان دارویی حاصل از عرصه های طبیعی با گونه های زاراعی این گیاهان ازجمله مسایل عمل آوری و عرضه به بازار، مسایل دیگری در رابطه با گیاهان دارویی عرصه های طبیعی وجودارد که در زیر ذکر می شود.عمده ترین مشکلات سر راه بهره برداری از گیاهان دارویی ومحصولات فرعی در عرصه های طبیعی کشور به قرار زیر است:

 

- بهره برداری غیر مجاز و  بیش از توان گیاهان در عرصه های مورد بحث و نیز استفاده از روش های نا مناسب جهت بهره برداری محصولات سبب تضعیف و سر انجام نابودی بسیاری از گونه های دارویی و در نتیجه موجب کاهش محصولات و نیز رو به انقراض رفتن تعدادی از گونه های اندمیک و انحصاری کشور گردیده است.

 - نبود نقشه پراکنش و عدم وجود اطلاعات کافی در مورد سطح رویشگاههای گونه های دارویی و محصولات فرعی عرصه های طبیعی سبب گردیده است تا شناخت کافی از خصویات آنها فراهم نشود و در نتیجه برآورد درستی در برنامه ریزی های این محصولات بعمل نیاید.

- نبود اطلاعات دقیق و صحیح از تراکم پوشش گونه های دارویی و محصولات فرعی جنگلی و مرتعی و پتانسیل تولید گونه ها، امکان ارزیابی دقیقی از مقدار تولید و برنامه ریزی آتی را فراهم نمی سازد.

- عدم وجود اطلاعات کافی در خصوص فنولوژی، فیزیولوژی و آناتومی گونه ها سبب می گردد که زمان بهره برداری و روش مناسب  تیغ زنی آنها در پرده ابهام باقی بماند.

- به علت پراکندگی گونه ها و هزینه های بالای جمع آوری اندام ها و نیز وجود ناخالصی ها در اثر برداشت، برداشت مستقیم از گیاهان دارویی و محصولات فرعی مقرون به صرفه نباشد.

- بهره برداری غلط، غیر علمی، بی رویه و مفرط گونه های گیاهان دارویی و محصولات فرعی در عرصه های طبیعی و عدم امکان تجدید حیات و زاد آوری و رو به انقراض نهادن تعدادی از گونه های اندمیک و اقتصادی و انحصاری کشور

 

- عدم وجود روش های مناسب برداشت گیاهان از عرصه های طبیعی

  جمعاوری محصولات مورد نظر از پایه های طبیعی نیاز به ملاحظاتی ازجمله فصل یا دوره زمانی جمعاوری، میزان برداشت مجاز، روش برداشت، محل جمع آوری ها، و فیره دارد

 

- عدم شناسایی و نام گذاری علمی

هرچند در سال های اخیر اقداماتی در جهت شناسایی گونه های گیاهان دارویی کشور انجام گرفته است لیکن هنوز نه تنها  برخی از گونه های موجود در عرصه های طبیعی ناشناخته مانده است بلکه در مورد اسامی دقیق گونه های موجود جای بحث و دقت نظر بیشتری است. لذا در این رابطه لازم است اسامی علمی، محلی و یا انگلیسی، و تجاری گونه ها، زیر گونه ها،واریته ها، اکوتیپ ها ، فنوتیپ ها و ارقام زراعی و مرتعی مشخص شود.

 

و-  مسائل و مشکلات اقتصاد و بازرگانی گیاهان دارویی

عمده ترین مسائل و  محدودیتهای تجاری گیاهان داروئی بقرار زیر است :

  - نا رسایی اطلاع رسانی عمومی دفاتر بازرگانی و بنگاه های  تجاری در خصوص تقاضای بازار

در این رابطه می توان گفت که به جز تعداد معدودی از دست اندر کاران سنتی بازرگانی گیاهان دارویی  و نیز تعداد اندکی از شرکت های خصوصی که در چند سال اخیر در تولید برخی از محصولات ( عمدتآ عرقیات و اسانس) این گیاهان فعالیت می کنند، و اطلاعات حرفه ای و غالبآ محرمانه در ارتباط با نحوه تولید و فراوری و صادرات آنها دارند، عموم علاقه مندان به سرمایه گذاری و فعالیت در این بخش اطلاعات کافی در زمینه های تولید و تجارت این گیاهان ندارند. این امر سبب گردیده است تا صادرات اقلام مختلف گیاهان دارویی غالبآ بدون رقابت و بصورت مواد خام  و در انحصار تعدادی معدود و در حجم کم به بازار های بین المللی عرضه شود. یکی از عواملی که در کشور ما باعث عدم استقبال مردم از گیاهان داروئی شده است، پایین بودن سطح آگاهی آنها در این زمینه می باشد.

 

- نبود سازمان و یا مؤسسه مستقل اداره امور بازرگانی گیاهان دارویی در کشور

یکی از مشکلات اساسی عدم رونق اقتصادی تولیدات گیاهان دارویی  در کشور نبود متولی رسمی و مسؤل در این زمینه می باشد. هر چند که در سال های اخیر این مسؤلیت به دفتر گل و گیاه معاونت باغبانی سپرده شده است، اما این دفتر کادر سازمانی لازم که بتواند همه اموراداری، فنی و بازرگانی مرتبط با گیاهان دارویی را در سطح ملی و بین المللی برنامه ریزی و هدایت کند، ندارد.

 

- نبود تشکل های صنفی در امر تولید، فراوری و بازاریابی محصولات گیاهان دارویی

نبود تشکل های مناسب برای تولید، فراوری، بسته بندی و بازار یابی (داخلی و خارجی) گیاهان دارویی، سبب گردیده است تا از توان های موجود کشور در این زمینه استفاده چندانی بعمل نیاید و این شاخه مهم فعالیت اقتصادی به بوته فراموشی سپرده شود و زمینه انحصار گرایی در قیمت گذاری و انتخاب نوع محصول و بازار فروش فراهم و در نهایت کشور از فرصت های اقتصادی و اشتغال زایی وسیع تر در این بخش محروم گردد.

 

 

- هزینه بالای تولید

 متآسفانه باید باید اعتراف کرد که علی رغم فعالیت های تحقیقاتی زیاد در زمینه گیاهان دارویی در کشور با محوریت مؤسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع انجام شده است. هنوز برای بسیاری از این گیاهان دستورالعمل فنی کاشت، داشت، برداشت، انبارداری، فرآوری، بسته بندی و در نهایت هزینه سنجی وجود ندارد. گذشته از آن قطب های تولید و گونه های مناسب در هریک از مناطق آب و هوایی کشور و عرصه های مناسب برای تولید گونه ها بطور کامل مشخص نگردیده است. مادام که موارد فوق در تولید محصولات مد نظر قرار نگیرد، نه تنها تولیدات از نظر کیفیت، متقاضی کافی نخواهد داشت بلکه با هزینه گزاف نیز تولید شده و در مقایسه با اقلام مشابه سایر کشور ها از رقابت چندانی برخوردار نخواهد بود.

 

- عدم وجود استاندارد بین المللی تولید و عمل آوری محصولات گیاهان دارویی

استاندارد کردن تولیدات و محصولات گیاهان دارویی، امری ضروری و پیش شرط فعالیت بازرگانی تولیدات مورد بحث است. بدین منظور شناسنامه دار کردن بذر ونهال، ثبت مشخصات فیزیکی و شیمیایی خاک محل کشت، خصوصیات آب مورد استفاده، نهاده های مصرفی، آنالیز گیاه، ثبت ابزار و دستگاه های عمل آوری و بسته بندی و سرانجام نصب برچسب استاندارد روی کالاهای تولیدی، و غیره از موارد قابل توجه در امر استاندارد سازی تولید و عمل آوری می باشد. به همین دلیل بسیاری از محصولات تولیدی امکان راه یابی به بازار های جهانی را نیافته و یا اینکه محصولات قبل از نهایی شدن و رسیدن به قیمت تجاری، با قیمت نازل و بصورت مواد خام راهی بازار های واسطه می گردد.

 

- عدم بازار یابی فعال بین المللی

علی رغم آشفتگی تولید و عدم بهره گیری از فن آوری های مناسب و نبود دستورالعمل های فنی و غیره که مجموعآ موجبات افزایش هزینه ها را فراهم می سازد، اطلاع چندانی در خصوص مزیت های اقتصادی محصولات در بازار جهانی در دسترس تولید کنندگان نیست. اینکه یک محصول در کجا مورد تقاضاست و در چه حجمی مورد نیاز است نا مشخص است. بطور کلی می توان گفت که بدون داشتن اطلاعات کافی در زمینه بازار های داخلی و بین المللی خرید و یا فروش محصولات مورد بحث و نیز برنامه ریزی برای تولید آنها بسیار مشکل است.

 

 

- نبود شاخص های مزیت نسبی اقتصادی برای گیاهان دارویی

کمیابی منابع داخلی از یک طرف و شرایط رقابتی در بازار جهانی از طرف دیگر، لزوم نگاه دقیق اقتصادی برای تصمیم گیری های تولید و تجارت را طلب می نماید. هر کشوری برای بهینه سازی اقتصادی تولید یک محصول با این سؤالات روبرو است که چه کالایی(چه محصولی) تولید کند و چه کالایی را از خارج وارد نماید و چه مقدار از کالای تولیدی را به خارج صادر کند. برای پاسخ گویی به این سؤالات و تصمیم گیری نهایی، نیاز به داشتن  شاخص مزیت نسبی آن کالا یا محصول می باشد.این شاخص توانایی کشور و یا ناحیه و منطقه ای را در تولید و صدور کالایی با هزینه کمتر مشخص می کند. دراین مورد دو جنبه در نظر گرفته می شود: اولآ کشور و یا منطقه صادر کننده برای کالایی که ارزان تر تولید می کند و به قیمت مناسبتری می تواند به بازار عرضه کند،  از مزیت نسبی برخوردار است. ثانیآ ارزان تر بودن یک کالا در برابر رقبای خارجی مطرح است چرا که در یک تجارت آزاد همیشه رقبای دیگری نیز هستند که برای آنها عرضه کالا با قیمت ارزان تر اهمیت دارد. بنابراین استرتژی توسعه تولید محصولات و صادرات کالاها ایجاب می کند که:

الف: محصولاتی که برای تولید و صادرات به بازار جهانی دارای مزیت نسبی باشند و به توانند این مزیت را در طول زمان، کم و بیش حفظ کنند، مشخص شوند.

ب: مناطقی از کشور که در تولید و صدور این محصولات دارای مزیت نسبی هستند مشخص گردند.

ج:ابزارهای لازم جهت تشویق و جلب سرمایه گذاری در مناطق مختلف کشور برپایه شاخص مزیت نسبی بکارگرفته شود.

بنابراین شاخص مزیت نسبی می بایست مبنای تصمیم گیری و سیاست گذاری برنامه ریزان و تولید کنندگان کالا ها قرار گیرد. متآسفانه مزیت نسبی هیچ یک از گیاهاهان  دارویی کشور انجام نشده است.

-  نبود تضمین خرید و بیمه محصولات

 نبود بیمه و تضمین خرید اقلام گیاهان دارویی در داخل و نیز در خارج سبب گردیده است که بسیاری از سرمایه گذار های راغب در امر فعالیت این بخش، دست به ریسک نزده و در بخش های دیگر فعال شوند. بنابراین مادام که تولید گیاهان دارویی و داروهای گیاهی از لحاظ کیفیت و تقاضا نمی تواند با رقبای  خارجی رقابت کند، با بیمه محصولات و خرید تضمینی آن و اقدامات تکمیلی عمل آوری به رونق این بخش کمک شود. این موضوع تا زمانی لازم است که تولید گیاهان با مزیت نسبی بالا در بازار های داخلی و خارجی در دستور کار قرار نگرفته باشند .

فراهم نبودن امکانات کافی برای بسته بندی و فن آوری های مناسب فراوری گیاهان دارویی بطوری که درحال حاضر بیشتر محموله های صادراتی به جای بسته بندی مورد پسند بازار های جهانی و بصورت محصول نهایی، به شکل محموله های فله ای و بصورت مواد خام به کشورهای دیگر صادر می شود. این کشور ها با نهایی کردن محصول و بسته بندی های شکیل، آنها را به بازار های ملی عرضه و یا  به بازار های بین المللی صادر و درآمد های قابل توجهی کسب می کنند.

پیشنهادات 

 

الف -  هماهنگ سازی دستگاهها و وزارت خانه های مرتبط با موضوع گیاهان دارویی

یکی از مهمترین دلایل عدم ساماندهی امر گیاهان دارویی در کشور همانند سایر امور زیربنایی و اساسی متعدد مدیریت و عوامل موثر در این خصوص از یک سو و از سوی دیگر عمل انتزاعی، گسسته و ناهماهنگی بخش‌های مرتبط و موثر در پیگیری هدفمند و منسجم امور مربوطه است. این عمل انتزاعی به آسانی در سیاست‌ها، استراتژی‌‍‌ها، برنامه‌ها و عملکردها در بخش‌های متعدد تحقیق، ترویج و اجرا در امر تولید و صنایع و بازرگانی در امور فرآوری و صادرات و بهداشت و درمان در ایجاد فرهنگ مصرف داخلی و ... به آسانی قابل لمس و ارزیابی است. لذا در همین راستا به منظور ایجاد حرکتی معنی‌دار، هدفمند و موثر در امر ساماندهی گیاهان دارویی در کشور تدوین استراتژی و سیاست‌ها و برنامه‌های اجرایی جامع، هماهنگ و منسجم به منظور نفی عمل انتزاعی و بخش‌نگری عوامل موثر یکی از اساسی‌ترین قدمها در ساماندهی این مهم محسوب و یکی از امور محوری جهت جلوگیری از اتلاف وقت و سرمایه محسوب می‌گردد.

 یکی از اساسی‌ترین قدمها به منظور ایجاد زمینه لازم جهت ایجاد تثبیت چنین نگاه مدیریتی و سیستمی و جامع‌نگرانه به ابعاد موضوع پذیرش اصل «عمل هماهنگ» است. این عمل هماهنگی ناشی از یک سیاست جامع‌نگرانه است که کل فرایند شناسایی پتانسیل‌های بالقوه و بالفعل- ترسیم وضع موجود مطلوب، چگونگی تحقق وضع مطلوب از تحقق تا ترویج و اجرا و از اجرا و تولید تا فرآوری، بسته‌بندی و مصرف وصادرات و ... را در قالب برنامه درآید به صورت زنجیره‌ای که دارای حلقه‌های مکمل یکدیگر هستند می‌نگرد. طراحی این برنامه نیز با حضور آگاهانه، هماهنگ و منسجم همه عوامل موثر قابل تحقق است.

تشکیل ستاد گیاهان دارویی کشور امکان مناسب را برای نیل به امر مهم فراهم آورده است. انسجام و تداوم و همچنین برنامه ریزی علمی این ستاد مورد انتظار است. 
ب-  پیشنهادات احتصاصی وزارت خانه و  دستگاههای مرتبط

 1 - وزارت  بهداشت و درمان و آموزش پزشکی

- ساماندهی تحقیقات مصرف گیاهان دارویی به عنوان داروهای گیاهی و استفاده در سایر مصارف بهداشتی

- آموزش کادرهای درمانی و ... جهت استفاده از داروهای گیاهی برای امر درمان و ...

- تعیین نوع میزان مصرف و نظارت عالیه بر تولید و مصرف گیاهان دارویی

- سیاستگذاری برای دانشکده‌های داروسازی کشور و دکتری داروسازی به منظور تهیه دارو های گیاهی

2-  وزارت صنایع و معادن

- ساماندهی تحقیقات صنایع و بسته‌بندی و فرآوری گیاهان دارویی و داروهای گیاهی .

- تولید تجهیزات و کارخانجات مورد نیاز بخش

- استانداردسازی صنایع وابسته

موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران

- همکاری با دستگاههای ذیربط جهت تکمیل و تدوین کلیه استانداردهای مورد نیاز گیاهان دارویی کشور

3- وزارت بازرگانی

- تدوین دستورالعمل‌ها، قوانین و مقررات ساماندهی امر توزیع و فروش محصولات گیاهان دارویی در کشور

- تدوین دستورالعمل‌ها، قوانین و مقررات ساماندهی امر صادرات گیاهان دارویی و فرآورده‌های مرتبط

- تحقیقات بازاریابی گیاهان دارویی در سطح ملی و بین‌المللی

 

4- وزارت علوم تحقیقات و فن آوری

- ساماندهی تحقیقات کشت، برداشت گیاهان  داروی با همکاری سازمان ترویج ، آموزش و تحقیقات کشاورزی

- ساماندهی تحقیقات شیمی و فیتوشیمی    گیاهان دارویی با همکاری سازمان ترویج ، آموزش و تحقیقات کشاورزی

- ساماندهی  تحقیقات تولید داروهای دامپزشکی سازمان ترویج ، آموزش و تحقیقات کشاورزی

-   تربیت نیروهای متخصص مورد نیاز گیاهان دارویی با همکاری سازمان ترویج ، آموزش و تحقیقات کشاورزی

 

5- وزارت جهاد کشاورزی

این وزارت خانه دارای دستگاههای متعدی است که در رابطه با گیاهان دارویی فعالیت دارند که این پیشنهادات به تفکیک بیان می شود.

 

1- 5 سازمان جنگلها و مراتع:

- اختصاص اراضی مورد نیاز در قالب طرحهای مدون به ویژه جهت تغییر شیوه معیشت برای دامداران مازاد متکی به مرتع در برنامه‌های تعادل دام و مرتع

- اضافه نمودن موضوع گیاهان دارویی در جمعبندیهای الف و ب طرح طوبی و برخورداری سازماندهی گیاهان دارویی از اهرمهای واگذاری زمین و حمایت‌های تسهیلاتی این طرح با اولویت ویژه

- ساماندهی تهیه و اجرای طرحهای بهره‌برداری از محصولات فرعی جنگل و مرتعی در راستای نتایج و نقطه‌نظرات فنی و دستاوردهای بخش تحقیق و لزوم ترویج یافته‌های تحقیقاتی به ویژه از جهت میزان و مکانیزم‌های برداشت برای مجریان این طرحها جهت حفظ پایداری تولید

- تهیه و اجرای طرحهای احداث و مدیریت ذخیره‌گاههای ژنتیک گیاهان دارویی مشترک 

2-5-  زراعت و باغبانی:

- اختصاص عرصه‌های مستعد به کشت گیاهان زراعی

-تمرکز حمایت‌های تسهیلاتی و تأمین به موقع نهاده‌ها

- هدایت فنی و نظارن مستمر

-  آموزش و ترویج گیاهان دارویی برای مجریان، زارعین و ...

- انتقال یافته‌های تحقیقاتی

- ایجاد فرهنگ مناسب جهت تولید، مصرف..

3-5 -سازمان ترویج، آموزش و تحقیقات کشاورزی

- شناسایی علمی گونه‌هی دارویی، معطر و صنعتی و تعیین مواد موثره آنها باتوجه به شرایط اکولوژیک رشد آنها، با عنایت به اقدام اساسی انجام شده توسط موسسه جنگلها و مراتع کشور

-  تعریف گونه‌های مجاز، غیرمجاز، مجاز مشروط و ... بهره‌برداری در هر طیف اکولوژیک

- تمرکز فعالیتهای تحقیقات برای تعیین:

- زمان مناسب بهره‌برداری

- اصول علمی بهره‌برداری پایدار

- اصول علمی بسته‌بندی محصولات بهره‌برداری شده

- اصول علمی مدیریت توسعه پایدار در عرصه‌های منابع طبیعی تجدید شونده

- تعریف صنایع مناسب (فرآوری- بسته‌بندی)

- بررسی تأثیر شرایط محیطی بر روی کمیت و کیفیت گیاهان دارویی شاخص در گیاهان دارویی

- تحقیقات جامع در ارتباط با ازدیاد و تکثیر بذر و نهال گیاهان دارویی

- شناسایی عوامل مولد مانها و محصولات فرعی جنگل و مرتع

- بررسی روش‌ها مناسب تقویت و ازدیاد این عوامل)

- تجهیز بخش‌های تحقیقات گیاهان دارویی در مناطق اکولوژیک کشور در استان‌ها

 

4-5 - نظرات پیشنهادی برای  توسعه داروهای گیاهی  در دامپزشکی

 برنامه ریزی تحقیقات دامپزشکی در  مجموعه سازمان ترویج و آوموزش و تحقیقات کشاورزیکه و همچنین نظارت بر تولید داروهای دامی به عهده سازمان دامپزشکی کشور است و این سازمان در مجموعه وزارت جهادد کشاورزی قرار دارد موارد ذیل در رابطه با داروهای گیاهی دامپزشکی پیشنهاد می گردد.  

 

- جمع‌آوری اطلاعات مربوط به داروهای گیاهی و نوع فرآورده‌های موجود

 در بازارو میزان مصرف سالانه آنها و تعیین درصد تولید داخلی و واردات خارجی

- بررسی امکان ساخت کل یا قسمتی از نیازها فوق‌الذکر در داخل کشور و با امکانات موجود از جمله گیاهان دارویی و فرآورده‌های فرعی حاصل از گیاه

- جمع‌آوری اطلاعات روی بیماریهای دامی رایج در کشور برحسب نوع بیماری

- انجام کارهای تحقیقی روی داروهای موجود و سعی در آنالیز ترکیبهای بکار رفته در آنها

- بررسی امکان فرمولاسیون دارویی باتوجه به یافته و اطلاعات حاصل از موارد مندرج در بندهای 1 تا 5 با مساعدت وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی

- آزمایشات بالینی بر روی دامهای موجود

- بررسی کیفی داروهای ساخته شده با  مساعدت آزمایشگاه‌های کنترل کیفیت وزارت بهداشت و درمان

- ساخت تجهیزات و ماشین‌آلات مورد نیاز اعم از ساخت دارو و  بسته‌بندی‌های مختلف با هماهنگی مرکز تحقیقات مهندسی جهاد برای تولید دارو در سطح وسیع

 

طرح های محوری سازمان ترویج ، آموزش و تحقیقات کشاورزی

جهت حل مسایل و مشکلات  موجود در سر راه تولید ، فراوری و بازرگانی گیاهان دارویی نیاز به اجرای طرح هایی در دوره زمانی کوتاه می باشد.در زیر صورت 45 فقره طرح مورد نیاز ذکر شده است. این طرح ها توسط کادر تحقیقاتی سازمان تحقیقات کشاورزی در کشورانجام می گیرد.

 

                                     

 - هزینه های مورد نیاز :

 

1-           هزینه خدمات کارشناسی طرج : 75000 میلیارد ریال

2-           هزینه های پشتیبانی :      25000 میلیارد ریال

3-            هزینه های تورم در 5 سال: 50000 میلیارد ریال

- محل و دوره اجرای طرح :

این طرح از تاریخ تصویب به مدت 5 سال در 30 استان کشور، توسط سازمان تحقیقات، ترویج وآموزش کشاورزی از طریق 4 مؤسسه تحقیقات و 30 مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی تحت اختیار به اجرا در می آید.

منابع:

 

1-    ابراهیمی‌ علی‌ ، جایگاه‌ اقتصاد گیاهان‌ دارویی‌  در ایران‌ و جهان‌ و ضرورت‌ رعایت‌ توسعه‌پایدار(1379) اولین‌ همایش‌ بین‌المللی‌ طب‌ سنتی‌ و مفردات‌ پزشکی‌

2-        ابراهیمی‌ علی، (1379) ساماندهی‌ تحقیقات‌ گیاهان‌ دارویی‌  و داروهای‌ گیاهی‌ با... کمیسیون‌ شورای‌ عالی‌تحقیقات‌ جهاد .

3-        ابراهیمی، علی(.1379). طرح پیشنهادی ساماندهی تحقیقات گیاهان دارویی به شورای عالی تحقیقات جهاد سازندگی

4-    ابراهیمی ، علی( 1380) ضرورت اعمال نگرش سیستمی در مدیریت توسعه پایدار گیاهان دارویی) همایش ملی گیاهان دارویی ، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

5-        امید بیگی‌، رضا ، رهیافتهای‌ تولید و  فر آوری گیاهان‌ دارویی‌  (1374) انتشارات‌ فکر روز

6-    امید بیگی‌، رضا ، توانمندیهای‌ کشور در جهت‌ تولید  گیاهان‌ دارویی‌  و داروهای‌ گیاهی‌ (1379) اولین‌همایش‌ بین‌ المللی‌ طب‌ سنتی‌ومفردات‌ پزشکی

7-    گیاهان دارویی در ایران و جهان. ابوالقاسم باقری صادق خلیلیان و حسنعلی نقدی باد
کارشناس ارشد گروه تحقیقات اقتصاد کشاورزی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی اصفهان استادیار و مدیر گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس عضو هیأت علمی و مدیر گروه کشت و توسعه گیاهان دارویی

8-        ترابی‌ گودرزی‌ ،م‌ .اهمیت‌ کاربرد داروهای‌ گیاهی‌ در درمان‌ بیماریهای‌ دام‌(1379)اولین‌ همایش‌ بین‌المللی‌ طب‌ سنتی‌ و مفردات‌ پزشکی

 

9-        داگمارلانج .رحمانی،ا(مترجم).1382.داد و ستد جهانی گیاهان دارویی و معطر. دانشگاه کوبلنز.گروه بیولوژی.

10-    سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور.1382.سند توسعه پژوهش و فناوری در برنامه چهارم...

11-    سند ملی توسعه بخش کشاورزی و منابع طبیعی برنامه چهارم.1383.معاونت برنامه ریزی و اقتصادی.وزارت جهاد کشاورزی.

12-    طولایی،نوین.1385.ارزیابی راهبردهای توسعه پایدار.کمیته توسعه پایدار،سازمان حفاظت از محیط زیست

13-    صندوق انصارالمجاهدین،1382. گزارش ارزیابی صنعت دارو.

14-    گزارش فنی کمیته های تدوین برنامه راهبردی گیاهان دارویی،1387. سازمان ترویج،آموزش و تحقیقات کشاورزی..

15-    مقالات انتشارات موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع و سایر موسسات و مراکز تحقیقات و آموزش ذیرربط.

16-  غیبی.ف،خانجانزاده.ر،محبی.ع،1386.دستورالعمل تهیه و تدوین طرح کاشت و توسعه گیاهان دارویی و...دفتر امور منابع جنگلی. سازمان جنگلها و مراتع کشور.

17-    مرکز تحقیقات منابع طبیعی و اموردام همدان.1380.پتانسیل های استان همدان در زمینه گیاهان دارویی.

18-    میرحسینی سید مهدی و حسین سابق بررسی اقتصادی تجارت و صادرات گیاهان دارویی ایران شرکت ایمن دارو .

19-    وجدانی، حمیدرضا (1380). بررسی تولید و صادرات گیاهان دارویی ایران. ارائه شده در همایش ملی گیاهان دارویی ایران. کرج، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

20-    وجدانی، حمیدرضا (1381). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی: ارزیابی اقتصادی تولید و فرآوری گیاهان دارویی استان همدان با هدف بازار یابی صادرات. وزارت جهاد کشاورزی مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام کشور.

 

 

 

21-    Brester|G. |Swanser|K. | Watts|T.2002.Market opportunities and strategic directiomns for specialy herbs and essential oil crops in Montana.

22-    Government of India|Planning Commision.2000. report of the task force on conservation and sustainable use of medicinal plants.

23-    World Health Organization.2003.WHO guidelines on good agricultural and collection practices for medical plants.

24-    World Health Organization.1999.WHO monographs on selected medical plants.

25-    World Health Organization.2003. Quality control methods for medical plants materials.