بهبود پورتال

مطالعه میزان به‌کارگیری اَبَرداده‌های زبان نشانه‌گذاری فرامتن در مجله‌های دسترسی آزاد وب

1) پگاه پیشوا 2) موسی مجیدی

1) کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی
2) عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

چکیده: پژوهش حاضر به بررسی میزان استفاده از دو ابرنشانه- کلیدواژه‌ها و توصیف- در مجله‌های دسترسی آزاد وب می‌پردازد. با استفاده از روش پیمایشی، و با نمونه‌گیری از بین مجله‌های ثبت‌شده در «راهنمای مجله‌های دسترسی آزاد» (DOAJ)، یک نمونه آماری شامل 707 مجله از حیث استفاده از این ابرنشانه‌ها مورد تحلیل قرار گرفت. یافته‌های پژوهش ‌نشان دادند که میزان به‌کارگیری «کلیدواژه‌ها» و «توصیف» در مجله‌های دسترسی آزاد وب، به ترتیب1/33 درصد و 9/29 درصد می‌باشد. یافته‌ها همچنین نشان دادند که از بین رده‌های موضوعی مختلف، «مجله‌های عمومی» با 6/55 درصد بیشترین میزان استفاده، و مجله‌های رده موضوعی «ریاضیات و آمار» با 1/11 درصد کمترین میزان استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» را داشته‌اند. همچنین «مجله‌های عمومی» و مجله‌های رده «شیمی» به ترتیب با 6/55 درصد و 4/15 درصد، بیشترین و کمترین میزان استفاده از ابرنشانه «توصیف» را داشتند. بر اساس یافته‌های این پژوهش و در مقایسه با یافته‌های دیگر پژوهش‌های مشابه، میزان استفاده از این ابرنشانه‌ها رشد چندانی نداشته است.

کلید‌واژه‌ها: ابرداده،‌ ابرنشانه، مجله‌‌های دسترسی آزاد، زبان نشانه‌گذاری فرامتن، مجله

 1. مقدمه

سازماندهای اطلاعات به عنوان یکی از عمده‌تراین مسائل کتابداری و اطلاع‌رسانی، همواره مورد توجه متخصصان این حوزه بوده است. در سال‌های اخیر با پیشرفت دانش بشری و افزایش میزان تولید اطلاعات علمی‌از یک سو و توسعه فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی (از جمله وب جهانگستر) از دیگر سو، ضرورت استفاده از استاندارد یا استاندارهایی مناسب و کارآمد برای سامان‌دهای اطلاعات، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است.

از دهه1990 به این سو متخصصان تلاش‌های فراوانی را برای اعمال کنترل بر اطلاعات دیجیتالی صرف کرده‌اند. مهم‌ترین ابزاری که تا به حال توانسته حجم عظیمی‌از این اطلاعات را سازماندهی و بازیابی نماید، موتورهای کاوش می‌باشند. این موتورهای جستجوگر وب «...گرچه شمار زیادی منبع را در هر کاوش در اختیار قرار می‌دهند، اما ناکارآمدی آن‌ها در بازیابی منابع وب، از وجوه گوناگون مشخص شده است. روش مورد استفاده موتورهای کاوش در نمایه‌سازی صفحات وب- نمایه‌سازی متن کامل- باعث بازیابی منابع نامرتبط زیادی می‌شود. این روش با توجه به حجم فوق‌العاده منابع وب و سرعت رشد آن، به طور طبیعی نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای استفاده‌کنندگان باشد» (صفری 1382). بنابراین، امروزه به منظور اضافه نمودن داده‌های توصیفی ورای آنچه که در متن صفحات و منابع وب وجود دارد، «ابرداده» ابداع شده است.

ابرداده را بطور کلی می‌توان «داده درباره داده» تعریف کرد. به عبارت دیگر، ابرداده «داده ساخت‌یافته درباره دیگر داده‌ها است» (Burnet| Ng| and Park 1999). همانند رکوردهای فهرست‌نویسی که منابع اطلاعاتی (غالباً کتاب‌ها) را توصیف می‌کنند، ابرداده‌ها نیز به توصیف منابع اطلاعاتی می‌پردازند. اما اصطلاح ابرداده غالباً در مورد منابع الکترونیکی و بخصوص منابع وب به کار می‌رود.

فعالیت‌ها و پژوهش‌های مربوط با توسعه استانداردهای ابرداده‌ای، امروزه به مرحله بی‌سابقه‌ای رسیده و ابداع قالب‌های ابرداده‌ای مختلف- که بر اساس نیازهای مختلف حوزه‌های گوناگون توسعه یافته‌اند- از ویژگی‌های مهم تحول و تطور وب در این عصر هستند (صفری 1384). «وب امروزی، انباشتی از اطلاعات ساخت‌نیافته است. برای ساختاردهی به محتوای آن و در نتیجه بالابردن سطح اثربخشی آن، ابرداده عنصری حیاتی و «امید بزرگ وب» به شمار می‌رود. امید می‌رود که وب آینده (که به شکل وب معنایی متصور است) قابل کنترل‌تر و کارآتر باشد. کلید امکانپذیرسازی این وب هوشمند، چیزی نیست جز ابرداده» (Safari

2. ابرداده‌های زبان نشانه‌گذاری فرامتن[2]

در میان استانداردهای ابرداده‌ی مختلف، به نظر می‌رسد که ابرداده‌های زبان نشانه‌گذاری فرامتن، که در قالب اَبَرنشانه‌ها[3]  ارائه می‌گردند، اهمیت خاصی یافته‌اند. این ابرنشانه‌ها می‌توانند علاوه بر تعیین ماهیت صفحه وب، مجری مناسبی را برای نمیه‌شدن یک صفحه توسط موتورهای کاوش و نیز دسترسی کاربران به آن صفحه فراهم کنند (علیمحمدی 1382ب).

امروزه زبان نشانه‌گذاری فرامتن از ریج‌تراین زبان‌های مورد استفاده در طراحی صفحات وب به شمار می‌رود. ابرنشانه‌ها، عناصری توصیفگر هستند که در قسمت سرایند[4] صفحات وب قرار می‌گیرند. ابرنشانه را بطور کلی می‌توان این طور تعریف کرد: نشانه[5]‌ها یا برچسب‌های مخفی یا پنهان (از دید کاربر، و نه از دید موتورهای کاوش) در زبان نشانه‌گذاری فرامتن که این امکان را به ارائه‌دهندگان محتوا می‌دهند که چگونگی نمایه‌شدن صفحات وب خود را کنترل نمیاند (Henshaw and Valauskas 2001). منظور از کنترل نمایه سازی این است که موتورهای کاوش، احتمالاً از داده‌های توصیفی که در قالب این ابرنشانه‌ها می‌ایند، در نمایه سازی صفحه وب استفاده می‌کنند و بدین طریق این داده‌های توصیفی- یا ابرداده‌ها- به نمایه سازی دقیق‌تر و در نتیجه، بازیابی دقیق‌تر صفحات وب کمک می‌کنند.

ابرنشانه‌ها در قسمت بالای سند زبان نشانه‌گذاری فرامتن و بین نشانه‌های <Head>  قرار می‌گیرند. پس از نشانه‌های<Head>  نشانه‌های <Body> شروع می‌شوند. به طور کلی می‌توان گفت که تمامی‌اطلاعات توصیفی در مورد یک صفحه وب (شامل انواع استانداردهای ابرداده‌ی) در بین دو نشانه<Head>  قرار می‌گیرند.

تعداد ابرنشانه‌های زبان نشانه‌گذاری فرامتن قابل توجه است. برخی تعداد آن‌ها را 123 ابرنشانه می‌دانند (Lawrence and Giles 1999). «علیمحمدی» (1382آ؛ ب) برخی از ریج‌تراین این ابرنشانه‌ها را معرفی کرده‌ است. با این حال، مهم ترین و پرکاربردترین ابرنشانه‌ها، دو ابرنشانه‌اند: «کلیدواژه‌ها»[6] و «توصیف»[7] ابرنشانه

«کلیدواژه‌ها» به موتور کاوش می‌گوید که صفحه مورد نظر باید با چه کلیدواژه‌هایی نمایه سازی شود تا قابل کاوش باشد (Henshaw 1999). قبل از این که شکل کلی این ابرنشانه معرفی شود لازم به ذکر است که ابرنشانه‌ها، اطلاعات توصیفی را از طریق جفت «نام/ارزش»[8] ارائه می‌دهند و برای ارائه این اطلاعات در قالب جفت نام/ارزش، عمدتاً از دو نماد استفاده می‌کنند: نماد نام و نماد محتوا. نماد نام، اطلاعات مربوط به نام ابرنشانه را ارائه می‌دهد و نماد محتوا، ارائه‌دهنده اطلاعات مربوط به ارزش می‌باشد (Kyrnin 2002). حال با توجه به الگوی «جفت نام/ارزش»، ابرنشانه کلیدواژه‌ها به صورت زیر در صفحات وب به کار می‌رود:

<Meta name= “keywords” Content= “keyword1| keyword2| keyword3 | …”>

در عبارت بالا، قسمت <Meta name= نشان‌دهنده نماد «نام» است و Content= نشان‌دهنده نماد «ارزش» در جفت نام/ارزش می‌باشد؛ و کلیدواژه‌های مرتبط با صفحه وب به جی “keyword1| keyword2| keyword3 | …” قرار می‌گیرند.
ابرنشانه «توصیف» توصیفی کوتاه درباره محتوی صفحه وب ارائه می‌دهد. برخی از موتورهای کاوش، توصیفی را که در قالب این ابرنشانه آمده است به منزله توصیف صفحات بازیابی‌شده در فهرست نتایج درنظرمی‌گیرند (علیمحمدی 1382ب). اگر این ابرنشانه در یک صفحه وب وجود نداشته باشد، اغلب موتورهای کاوش چند سطر آغازین متن موجود در صفحه وب را به عنوان توصیف در نظر می‌گیرند و آن را در ذیل صفحه بازیابی‌شده در فهرست نتایج بازیابی خود نشان می‌دهند (Craven 2001c). به طور کلی شکل استفاده از ابرنشانه «توصیف» به صورت زیر است:

<Meta name = “description” Content= “ this page is about…”>

که به جی عبارت “this page is about…” یک توصیف درباره صفحه وب قرار می‌گیرد.

3. نهضت دسترسی آزاد و مجله‌های دسترسی آزاد وب
تعاریف متعددی از دسترسی آزاد ارائه شده است. تعریف «طرح دسترسی آزاد بوداپست»[9]  از این اصطلاح، کاملاً جامع به نظر می‌رسد (Zhang 2007):

دسترس‌پذیری آزاد در اینترنت عبارت است از اجازه به همه استفاده‌کنندگان برای خواندن، دانلودکردن، نسخه‌برداری، توزیع، چاپ، جستجو، یا پیوند دادن به متن کامل این مقاله‌ها، به کاربردن ربات‌های خزنده برای نمایه سازی آن‌ها، انتقال آن‌ها به عنوان داده‌ به نرم‌افزارها، یا استفاده از آن‌ها برای هرگونه هدف قانونی، بدون وجود موانع مالی، قانونی، یا فنی ‌جز موانعی که برای دسترسی به خود اینترنت وجود دارد.
امروزه به دنبال نهضت‌ها و اندیشه‌های مبنی بر دسترسی آزاد به اطلاعات، مجله‌های دسترسی آزاد وب به یکی از مهم ترین مجرهای دسترسی به اطلاعات علمی‌و تخصصی تبدیل شده‌اند. این مجله‌ها به دنبال گسترش وب پدیدار شده‌اند و روز به روز بر شمار آن‌ها افزوده می‌شود. مجله دسترسی آزاد به مجله‌ی گفته می‌شود که با عنوانی مشخص، توسط ناشر خاصی اعم از سازمان یا شخص به صورت مداوم و بدون دریافت هزینه اشتراک از استفاده‌کنندگان، منتشر می‌شود. بنابراین این مجله‌ها را می‌توان طلیه‌داران حق «دانستن» قلمداد کرد (نوروزی 1385).
 از آغاز «طرح دسترسی آزاد بوداپست» در سال 2002 تاکنون، چنداین طرح عمده حامی‌دسترسی آزاد ظهور یافته‌اند. این طرح‌ها عبارت‌اند از: «بیانیه بتسدا درباره نشر با دسترسی آزاد»[10] در ژوئن 2003، «اعلامیه برلاین درباره دسترسی آزاد به دانش در زمینه علوم و علوم انسانی»[11] در اکتبر 2003، «اصول و راهبردهای ای‌سی‌آر‌ال برای اصلاح ارتباطات علمی»[12] در آگوست 2003، اجلاس جهانی سران سازمان ملل در زمینه «اعلامیه اصول و برنامه عملکردی جامعه اطلاعاتی»[13] در دسامبر 2003، «اعلامیه اُئی‌سی‌دی درباره دسترسی به داده‌های پژوهشی از محل هزینه عمومی»[14] در ژانویه 2004، «بیانیه ایفلا درباره دسترسی آزاد به متون علمی و مدارک پژوهشی»[15] در فورایه 2004. این طرح‌ها نشان داده‌اند که نهضت دسترسی آزاد، از طریق حوزه‌های مختلفی همچون انجمن‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی، نمایندگی های تامین هزینه پژوهشی جوامع پژوهشی، و مؤسسات آموزش عالی گسترش یافته‌اند (Zhang 2007).
از آنجا که مجله‌های دسترسی آزاد در دسترس‌پذیرکردن اطلاعات علمی‌ و تخصصی نقش مهمی‌ ایفا می‌کنند، توصیف مناسب این مجله‌ها در قالب ابرداده‌های غنی و کارآمد اهمیت بسیاری دارد. این ابرداده‌ها به نمایه سازی دقیق‌تر و در نتیجه به بازیابی کارآمدتر این مجله‌ها بسیار کمک می‌کنند. بنابراین بررسی میزان استفاده از ابرداده‌ها در این مجله‌ها به منظور آگاهی از وضعیت موجود و تلاش در جهت تدوین راهکارهایی برای به‌کارگیری نظام‌مند و سازمان‌یافته ابرداده در این مجله‌ها، بسیار ضروری است.

4. پیشینه پژوهش
از زمان ابداع ابرداده‌ها، پژوهش‌های قابل توجهای درباره میزان عمومیت‌یافتگی و گسترش آن‌ها در وب انجام شده. تنها پژوهشی که در ایران به طور کامل به این موضوع پرداخته، مطالعه «داریوش علیمحمدی» (علیمحمدی 1382آ) است که میزان استفاده از ابرنشانه‌های زبان نشانه‌گذاری فرامتن را در وب سایت های ایرانی بررسی می‌کند. وی با نمونه‌گیری از راهنمای وبی «ایرانهو»[16]، و مطالعه بر روی وب سایت های گزینش‌شده، به این نتیجه دست یافت که تنها 5/31 درصد از وب سایت ها، از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» استفاده کرده‌اند و میزان استفاده از ابرنشانه «توصیف» نیز 6/24 درصد بود.
پژوهش‌های انجام‌شده در خارج از ایران، متنوع و گسترده است. با نگهای به اهم این پژوهش‌ها و مرور یافته‌ها و نتایج به‌دست‌آمده، می‌توان تصویری از جایگاه به‌کارگیری ابرنشانه‌ها در شبکه جهانی وب به دست آورد. مطالعه «کاین» [17]و «وِسلی»[18] (1998) را می‌توان از نخستاین تحقیق‌های انجام‌شده در این زمینه دانست. آن‌ها با استفاده از چهار موتور کاوش «آلتاویستا»، «لیکاس»، «وب‌کراولر» و «اکسایت» کلیدواژه‌های «پلیمر»، «شیمی» ‌و «علم» را مورد کاوش قرار دادند. سیت‌های اول تا دهم هر دسته از نتایج، به عنوان جامعه آماری در نظر گرفته شده و 29 سایت به عنوان نمونه آماری انتخاب گردیدند. در این نمونه آماری، مجموعاً رمز منبع 1037 صفحه وب به طور دستی مورد پیمایش قرار گرفت. «کین» و «وسلی» به این نتیجه رسیدند که تنها 253 صفحه (4/24 درصد) از ابرنشانه‌های زبان نشانه‌گذاری فرامتن استفاده کرده‌اند.
در سال 1999، دو پژوهش درباره میزان استفاده از ابرنشانه‌ها در شبکه وب انجام گرفت. «هنشاو»[19] (1999) به پژوهشی اشاره می‌کند که در آن، مؤسسه سیت‌سنجی[20] با هدف بررسی میزان استفاده از ابرداده‌ها در شبکه جهانی وب، 40 هزار سایت تجاری را از 31 هزار شرکت بزرگ تجاری یالات متحده امریکا، مورد پیمایش قرار داد. نتایج این پژوهش نشان داد که فقط 30 درصد آن‌ها از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» و 27 درصد از ابرنشانه «توصیف» استفاده کرده‌اند. پژوهش دیگر، مطالعه «لارنس»[21] و «گیلس»[22] (1999) بود که با هدف بررسی میزان دسترس‌پذیری اطلاعات در شبکه جهانی وب، ابزارهای کاوش و صفحات وب را از وجوه مختلف مورد مطالعه قرار دادند. از جمله موضوعاتی که مورد مطالعه قرار گرفت، میزان استفاده از ابرداده‌های زبان نشانه‌گذاری فرامتن بود. نتایج بررسی نشان داد که 2/34 درصد از صفحات وب از ابرداده‌های زبان نشانه‌گذاری فرامتن استفاده کرده‌اند.
مرور متون مربوط به بررسی میزان به‌کارگیری و گسترش‌یافتگی ابرداده‌ها در شبکه جهانی وب نشان می‌دهد که بیشترین پژوهش‌ها در این موضوع، به وسیله «کریون»[23]  انجام شده است. وی در سال 2000، نمونه‌ی آماری از 628 صفحه وب را که توسط «یاهو» نمایه شده بودند از حیث به‌کارگیری ابرنشانه‌ها مورد تحلیل قرار داد. او می‌خواست بفهمد که افراد و سازمان‌های مختلف، صفحات وب را چگونه توصیف می‌کنند و برای این منظور چگونه و تا چه میزانی از ابرنشانه‌ها، بخصوص ابرنشانه «توصیف» استفاده می‌کنند. نتایج این بررسی نشان داد که 8/56 درصد صفحات، از ابرنشانه‌ها، و به طور دقیق‌تر 9/25 درصد صفحات از ابرنشانه «توصیف» استفاده کرده‌اند(Craven 2000) .در تحقیقی مشابه،
«تلوال»[24](2000)  60.087 وب سایت را در 42 دامنه عمومی ‌و تجاری از سراسر جهان مورد پیمایش قرار داد. هدف اصلی وی استخراج آماری در مورد وضعیت طراحی صفحات وب و ثبت این صفحات در موتورهای کاوش بود. به این منظور پنج موتور کاوش «یاهو»، «هات‌بات»، «آلتاویستا»، «ام‌اس‌ان»، و «اینفوسیک» به عنوان ابزارهای کاوش انتخاب شدند. سپس کاوش روی دامنه وب سایت ها با استفاده از این موتورهای کاوش انجام شد. یافته‌ها نشان داد که به طور متوسط 35 درصد وب سایت ها از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» و 33 درصد آن‌ها از ابرنشانه «توصیف» استفاده کرده‌اند.
در سال 2001، چهار پژوهش به وسیله «کریون» درباره میزان استفاده از ابرنشانه‌ها انجام شد. در یکی از این بررسی‌ها (Craven 2001a) وی تعداد 1937 صفحه وب را از نظر میزان استفاده از ابرنشانه‌ها مورد بررسی قرار داد. این صفحات به سه دسته تقسیم شدند: دسته اول صفحاتی بودند که از طریق «یاهو» بازیابی شدند. دسته دوم صفحاتی بودند که پیوندهای آن‌ها روی صفحات گروه اول قرار گرفته بود. دسته سوم صفحاتی را شامل می‌شد که پیوندهای آن‌ها روی صفحات گروه دوم وجود داشت. مجموعه این صفحات از نظر استفاده یا عدم استفاده از ابرنشانه «توصیف» دو بار- در سال 2000 و 2001- مورد بررسی قرار گرفتند. یافته‌های این پژوهش نشان داد که 5/36 درصد از صفحات در سال 2000 و 5/35 درصد از صفحات در سال 2001 از ابرنشانه «توصیف» استفاده کرده‌اند. «کریون» (2001b) در پژوهش دیگری روابط میان ابرنشانه «توصیف» در صفحات مختلف وب سایت ها و میزان استفاده از ابرنشانه «توصیف» در این صفحات را بررسی کرد. به طور دقیق‌تر، هدف وی عبارت بود از تعیین تعداد صفحاتی که ابرنشانه «توصیف» نداشتند، صفحاتی که ابرنشانه «توصیف» در آن‌ها متفاوت با ابرنشانه «توصیف» صفحه اصلی وب سایت بود، و صفحاتی که ابرنشانه «توصیف» در آن‌ها مشابه ابرنشانه «توصیف» در صفحه اصلی بود. برای انجام این تحقیق، 460 صفحه متعلق به 14 وب سایت که توسط «یاهو» نمایه شده بودند مورد تحلیل قرار گرفتند. یافته‌ها نشان داد که 9/4 درصد فاقد ابرنشانه «توصیف» هستند، و نیز ابرنشانه «توصیف» در فقط 7 درصد از صفحات فرعی با ابرنشانه «توصیف» در صفحات اصلی وب سایت های تحت بررسی، مشابه است. در پژوهش دیگر «کریون»(2001c)  به این نتیجه رسید که از میان 1947 صفحه بازیابی‌شده با چهار موتور کاوش «هات‌بات»، «یاهو»، «اکسایت»، و «گو» 5/61 درصد از صفحات وب مورد بررسی، از ابرنشانه‌ها استفاده کرده‌اند و 4/30 درصد از آن صفحات داری ابرنشانه «توصیف» هستند. وی در پژوهش دیگر خود (Craven 2001d) 3510 صفحه وب را بررسی کرد که در سه گروه دسته‌بندی شدند. گروه اول، صفحاتی را دربرمی‌گرفت که از طریق «یاهو» بازیابی شده بودند. گروه دوم مشتمل بر صفحاتی بود که پیوندهای آن‌ها روی صفحات گروه اول قرار داشت و گروه سوم صفحاتی بودند که پیوندهای آن‌ها روی صفحات گروه دوم وجود داشت. مجموع صفحات از نظر برخورداری و عدم برخورداری از ابرنشانه‌ها و به طور مشخص ابرنشانه «توصیف»، مورد بررسی قرار گرفتند.  نتایج نشان داد که از مجموع 3510 صفحه، 1169 صفحه (3/33 درصد) از ابرنشانه «توصیف» استفاده کرده‌اند.
«دروت»[25] (2002) با هدف بررسی میزان استفاده از ابزارهای کمکی نمایه سازی صفحات وب، 60 وب سایت برگزیده از میان وب سایت های پانصد شرکت بین‌المللی را دو بار پیاپی- در سال 2000 و 2001- بررسی کرد. نتایج نشان داد که در سال 2000 میزان استفاده از ابرنشانه‌های «کلیدواژه‌ها» و «توصیف» برابر و در سطح 35 درصد بوده. اما در سال 2001 این توازن به هم خورده و به ترتیب به 6/41 درصد در مقابل 6/31 درصد تبدیل می‌شود. در همیان سال، «نوویک»[26] (2002) با هدف بررسی میزان استفاده از ابرنشانه‌ها در صفحات پیوند زده‌شده به صفحه وبی علوم گیاهی مرکز اطلاع رسانی شبکه کشاورزی دانشگاه نبراسکا، 749 وب سایت را مورد بازبینی قرار داد. نتایج این پژوهش نشان داد که 175 صفحه (4/23 درصد) از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» و 156 صفحه (8/20 درصد) از ابرنشانه «توصیف» استفاده کرده‌اند.

5. اهداف و روش تحقیق
با توجه به آنچه که درباره اهمیت مجله‌های دسترسی آزاد در اشاعه اطلاعات تخصصی گفته شد و همچنین با توجه به اهمیت ابرداده‌های زبان نشانه‌گذاری فرامتن در توصیف و بازیابی منابع وب، پژوهش حاضر به بررسی میزان به‌کارگیری ابرنشانه‌ها در وب سایت این مجله‌ها می‌پردازد. پژوهش حاضر به دنبال پاسخگویی به دو پرسش زیر است:

1.  مجله‌های دسترسی آزاد وب تاچه میزان از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» استفاده می‌کنند؟
2.   مجله‌های دسترسی آزاد وب تا چه میزان از ابرنشانه «توصیف» استفاده می‌کنند؟

جامعه مورد مطالعه پژوهش حاضر، مجله‌های دسترسی آزاد وب می‌باشند. این مجله‌ها در وب سایت های مختلفی معرفی شده‌اند که به نظر می‌رسد بزرگ‌تراین راهنمای اینترنتی اینگونه مجله‌ها،[27] DOAJ می‌باشد. تعداد مجله‌های معرفی‌شده در راهنمای مذکور در زمان انجام این تحقیق، 2670 مجله بود. با استفاده از فرمول کوکران[28]، تعداد 600 مجله به عنوان نمونه آماری انتخاب شد[29]. با توجه به تفکیک مجله‌ها در رده‌های موضوعی مختلف (17 رده موضوعی) و به منظور توزیع مناسب و یکدست حجم نمونه در تمامی‌رده‌ها، پس از تعیین حجم کلی نمونه، حجم نمونه برای هر یک از زیررده‌های موضوعی نیز تعیین گردید. به همیان دلیل، حجم نهایی مجله‌های بررسی‌شده در این تحقیق، عملاً به 707 مجله رسید.
اطلاعات مورد نیاز این تحقیق، از طریق مشاهده مستقیم و بررسی کد منبع[30] وب سایت مجله‌های دسترسی آزاد وب، گردورای گردید و این اطلاعات در سیاهه وارسی[31] ثبت شد. در گردورای و ثبت اطلاعات مورد نیاز، نکات زیر مورد توجه بوده است:
1.  در مورد هر مجله، صفحه اصلی[32] مجله بازیابی شده و از حیث میزان استفاده از ابرداده، مورد بررسی قرار گرفته است.
2. از آنجا که بعضی از مجله‌ها به دلیل تعلق به چند رده موضوعی در رده‌های موضوعی مختلفی قرار گرفته‌اند، و به دلیل جلوگیری از تکرار بازبینی و بررسی یک مجله در چند رده موضوعی، در انتخاب مجله‌های هر رده، فقط مجله‌هایی که مربوط به همان رده موضوعی بوده‌اند انتخاب و بررسی شده‌اند.
3. معیار استفاده یا عدم استفاده از ابرنشانه‌ها، استفاده از شکل کامل این عناصر بوده است، یعنی کامل بودن اطلاعات «جفت نام/ارزش». بنابراین اگر در مواردی از این عناصر به طور ناقص استفاده شده یا اطلاعات آن‌ها ناکامل بوده است، عناصر مورد نظر به حساب نیامده‌اند.

6. تحلیل یافته‌های پژوهش بر اساس پرسش‌های پژوهش

1. مجله‌های دسترسی آزاد وب تا چه میزان از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» برای توصیف صفحات خود استفاده می‌کنند؟
یافته‌های پژوهش نشان دادند که بطور کلی 1/33 درصد از مجله‌ها از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» استفاده کرده‌اند. جدول 1 میزان استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» را در هر یک از رده‌های موضوعی نشان می‌دهد. قابل ذکر است که رده موضوعی «کلیات علوم» به دلیل حجم بسیار کم مجله‌های این رده و در نتیجه، حجم ناچیز نمونه آماری آن (3 مجله)، در تحلیل به تفکیک رده‌های موضوعی، در نظر گرفته نشده است.
همان طور که جدول نشان می‌دهد از میان رده‌های موضوعی مختلف، مجله‌های مربوط به رده «مجله‌های عمومی»، با 6/55 درصد، بیشترین میزان استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» را دارند. رده‌های «زبان و ادبیات»، «فناوری و مهندسی» و «تجارت و اقتصاد» به ترتیب با داشتن 6/48، 3/46، و 5/45 درصد، در رتبه‌های بعد قرار می‌گیرند.
مجله‌های مربوط به رده  موضوعی «ریاضیات و آمار» با 1/11 درصد استفاده از ابرنشانه کلیدواژه‌ها، داری کمترین میزان استفاده از این ابرنشانه می‌باشند و از این حیث در رتبه آخر قرار می‌گیرند و پس از آن مجله‌های رده «شیمی» با 4/15 درصد قرار می‌گیرد.
جدول 1   درصد استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» به تفکیک هر یک از  رده‌های موضوعی مجله‌ها

اگر یافته پژوهش حاضر را با یافته‌های دیگر پژوهش‌های مشابه در این مورد مقایسه کنیم، درمی‌یابیم که استفاده 1/33 درصدی از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» تا اندازه‌ی با آنچه که پژوهش‌های دیگر نشان داده‌اند همخوانی دارد. «علیمحمدی» (1382آ) برای انجام مطالعه خود، میانگین بین‌المللی استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» و «توصیف» را با استفاده از پژوهش‌های انجام‌شده در سطح بین‌الملل، محاسبه کرده است. بنابراین با استفاده از میانگین به‌دست‌آمده در آن تحقیق، می‌توان دست به مقایسه نتایج پژوهش حاضر با آن میانگین بین‌المللی زد. میانگین بین‌المللی استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» 3/37 درصد محاسبه شده که چندان با آنچه که پژوهش حاضر نشان می‌دهد تفاوت ندارد. «علیمحمدی» همچنین در پژوهش خود به این نتیجه رسید که میزان استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» در وب سایت های ایران، 5/31 درصد است. این یافته تا اندازه زیادی با یافته پژوهش حاضر همخوانی دارد. علاوه براین، پژوهش «هنشاو» (1990) نیز نشان داد که میزان استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» 30 درصد است. مطالعه «تلوال» (2000) و «دروت» (2002) نیز نشان داد که میزان استفاده از ابرنشانه «کلیدوا‌ژه‌ها» 35 درصد است. بنابراین می‌توان گفت که نتایج به‌دست‌آمده در این تحقیق، تا اندازه بسیار زیادی مؤید نتایج به‌دست‌آمده در دیگر پژوهش‌های مشابه است. با این حال باید گفت که میزان استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» چندان رشدی نداشته و چندان قابل ملاحظه نیست. با توجه به اهمیت ابرنشانه‌ها در توصیف و بازیابی منابع و اثربخشی تاییدشده در بهبود بازیابی صفحات وب در مطالعه «ترنر»[33] و «برک‌بیل»[34] (1998) از یک سو و اهمیت مجله‌های دسترسی آزاد وب در اشاعه اطلاعات علمی‌ و تخصصی از سویی دیگر، استفاده 1/33 درصدی از این ابرنشانه چندان قابل توجه نیست و قابل تأمل است. علاوه براین، همچنان که مقایسه نتایج به‌دست‌آمده با نتایج دیگر پژوهش‌های مشابه در گذشته نشان داد، میزان استفاده از این ابرنشانه تقریباً در یک سطح قرار دارد و رشد نکرده است.

2. مجله‌های دسترسی آزاد وب تا چه میزان از ابرنشانه «توصیف» برای توصیف صفحات خود استفاده می‌کنند؟
یافته‌های پژوهش نشان دادند که 9/29 درصد از مجله‌های دسترسی آزاد وب از ابرنشانه «توصیف» استفاده کرده‌اند. در مقایسه با استفاده 1/33 درصدی از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها»، ابرنشانه «توصیف» از استفاده کم‌تری در مجله‌های دسترسی آزاد وب برخوردار است. جدول 2 میزان استفاده از ابرنشانه «توصیف» را در هر یک از رده‌های موضوعی مجله‌ها نشان می‌دهد.

جدول 2     درصد استفاده از ابرنشانه «توصیف» به تفکیک هر یک از رده‌های موضوعی مجله‌های دسترسی آزاد وب

همانطور که جدول 2 نشان می‌دهد، مجله‌های دسترسی آزاد وب در رده موضوعی «مجله‌های عمومی» با 6/55 درصد در رتبه اول و «فناوری و مهندسی» با 50 درصد در رتبه دوم قرار دارند. جالب توجه اینکه رده «مجله‌های عمومی» از حیث استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» نیز در رتبه اول قرار دارند. مجله‌های متعلق به رده موضوعی «شیمی» با 4/15 درصد، و «فلسفه و دین» با 9/17 درصد، کمترین میزان استفاده از ابرنشانه «توصیف» را دارند.
به منظور مقایسه بهتر مجله‌های دسترسی آزاد وب در رده‌های مختلف موضوعی، نمودار 1 میزان استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» و «توصیف» را در هر یک از رده‌های موضوعی مجله‌ها نشان می‌دهد.

نمودار 1     مقایسه مجله‌های رده‌های موضوعی مختلف از نظر استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» و «توصیف»

اگر میزان استفاده از ابرنشانه «توصیف» را با یافته‌های دیگر پژوهش‌های گذشته مقایسه کنیم، در‌می‌یابیم که تفاوت چندانی بین یافته‌ها وجود ندارد. طبق میانگین بین‌المللی به‌دست‌آمده در پژوهش «علیمحمدی» (1382آ)، میانگین بین‌المللی استفاده از ابرنشانه «توصیف» 6/35 درصد بوده. «علیمحمدی» همچنین در پژوهش خود بر روی وب سایت های ایرانی به این نتیجه رسید که میزان استفاده از این ابرنشانه، 5/24 درصد بوده. بر اساس مطالعه «هنشاو» (1999) 27 درصد از وب سایت ها و طبق مطالعه «کریون» (2000) 9/25 درصد از صفحات، از ابرنشانه «توصیف» استفاده کرده‌اند. اما مطالعه «تلوال» (2000)  نشان داد که 33 درصد وب سایت های مورد مطالعه از ابرنشانه «توصیف» استفاده کرده بودند. نتیجه مطالعات دیگر درباره میزان استفاده از ابرنشانه «توصیف» نیز این گونه بوده است: «کریون» (2001a) 5/36 درصد از صفحات در سال 2000 و 5/35 درصد از صفحات در سال 2001؛ «کریون» (2001c) 4/30 درصد صفحات؛ «کریون» (2001d) 3/33 درصد صفحات؛ «دروت» (2002) 35 درصد از صفحات در سال 2000 و 6/41 درصد صفحات در سال 2001؛ «نوویک» (2002) 8/20 درصد صفحات.
همانطور که مقایسه بین یافته‌های این پژوهش و دیگر پژوهش‌های مشابه نشان می‌دهد، اکثر پژوهش‌های نشان داده‌اند که میزان استفاده از ابرنشانه «توصیف» بین 30 تا 40 درصد بوده است. پژوهش حاضر همچنین نشان داد که بین میزان استفاده از ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» و «توصیف»، تفاوت چندانی وجود ندارد (3 درصد تفاوت). با توجه به یکسان بودن میزان استفاده از این دو ابرنشانه، می‌توان گفت ابرنشانه «کلیدواژه‌ها» و ابرنشانه «توصیف» از عمومیت‌یافتگی یکسانی در بین تولیدکنندگان مجله‌های دسترسی آزاد برخوردارند. با این حال، با توجه به استفاده 9/29 درصدی از ابرنشانه «توصیف» در مجله‌های دسترسی آزاد و عدم رشد قابل ملاحظه آن در مقایسه با آنچه که پژوهش‌های گذشته نشان می‌دهند، می‌توان گفت که ریشه‌یابی و بررسی علل عدم عمومیت‌یافتگی کافی در استفاده از ابرنشانه «توصیف» در این مجله‌ها، با توجه به اهمیت این ابرنشانه در توصیف مجله‌ها، اهمیت و ضرورت خاصی دارد.

7. حاصل سخن
مجله‌های دسترسی آزاد وب در اشاعه اطلاعات علمی ‌و تخصصی از اهمیت و جایگاه قابل‌توجهی برخوردار هستند. بنابراین بهره‌گیری از راهکارهایی به منظور سازماندهای هرچه بهتر این مجله‌ها و تسهیل در کشف و استفاده از آن‌ها توسط استفاده‌کنندگان، ضروری است. ارائه داده‌های توصیفی در قالب عناصر ابرداده‌ی، در توصیف و دسترس‌پذیرکردن این مجله‌ها نقش مهمی دارد. همچنان که یافته‌های پژوهش حاضر نیز نشان دادند، این مجله‌ها از ابرداده‌های زبان نشانه‌گذاری فرامتن چندان استفاده ا‌ی نمی‌کنند. بنابراین لازم است که طراحان و تولیدکنندگان محتوا در شبکه جهانی وب، توجه بیش‌تری به استفاده از ابرداده‌ به منظور توصیف منابع اطلاعاتی خود داشته باشند. علاوه بر این، ضروری است که ناشران مجله‌های دسترسی آزاد وب، راهکارهایی را برای به کارگیری صحیح، سازمان‌یافته و مناسب ابرداده در توصیف این مجله‌ها ابداع کنند. از طرف دیگر، طراحان و تولیدکنندگان ابزارهای نمایه سازی و کاوش منابع وب نیز باید راهکارهایی را بیابند تا از آن طریق، از عناصر ابرداده‌ی در نمایه سازی، ذخیره‌سازی و بازیابی منابع وب بهره بگیرند و علاوه بر بهبود بازیابی منابع وب، خالقان و توسعه‌دهندگان محتوا در وب را به استفاده از ابرداده‌ها ترغیب نمیاند.
لازم است خاطر نشان شود که پژوهش حاضر، فقط صفحات خانگی مجله‌های دسترسی آزاد وب را بررسی کرده‌است. انجام پژوهشی با تمرکز بر صفحات مقاله‌های این مجله‌ها، می‌تواند تصویر روشن‌تری از میزان به کارگیری ابرداده‌ در این مجله‌ها ارائه دهد.

8. منابع
1.  صفری، مهدی. 1382. ابرداده و کاربرد آن در سازماندهای منابع وب: با تأکید بر عناصر ابرداده‌ی دوبلاین کور در بستر نحوی HTML. فصلنامه کتاب 14(3): 73-85.
2.   صفری، مهدی. 1384. مینکنش‌پذیری ابرداده‌ی در شبکه جهانی وب: مقدمه‌ی بر قالب توصیف منبع (RDF). فصلنامه کتاب 16(2): 75-88.
3.   علیمحمدی، داریوش. 1382آ. ارزیابی ابرنشانه‌های سایتهای ایرانی. پیان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
4.   علیمحمدی، داریوش. 1382ب. مرورای بر انواع ابرنشانه‌های زبان نشانه‌گذاری فرامتن. اطلاع‌شناسی 1(2): 138-151.
5.   نوروزی، علیرضا. 1385. مجله‌های دسترسی آزاد و نقش آن‌ها در گسترش دانش و پیشرفت علمی‌ایران. رهیافت 38 (پائیز و زمستان): 15-21.

6. Burnett| K.| K. B. Ng| S. Park. 1999. A comparison of the two traditions of metadata developments. Journal of the American Society for information science 50(13): 1209-1217.

7. Craven| T. C. 2000. Features of description meta tags in public home pages. Journal of information science 26(5): 303-311.

8. Craven| T. C. 2001a. Changes in metatag descriptions over time. First monday 6(10). http://firstmonday.org/issues/issue6_10/craven/index.html (accessed December 12| 2007).

9. Craven| T. C. 2001b. Description meta tags in locally linked web pages. Aslib proceedings 53(6): 203-216.

10. Craven| T. C. 2001c. Description meta tags in pages returned on different search engines.