بهبود پورتال

کلیدواژه‌ها

- علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی  - تحصیلات تکمیلی - بررسی تطبیقی  - انگلستان  - آمریکا  - هند  - ایران
 

چکیده

این مقاله در پی آن است که با تعمق در برنامه آموزشی دروه‌های تحصیلات تکمیلی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی (LIS) کشورهای انگلستان، آمریکا، هند و ایران، چشم‌اندازی از وضعیت کلی و نقاط ضعف هر یک ارائه کند و در خاتمه موارد تشابه و تفاوت آنها را نشان دهد تا سیاستگذاران و برنامه‌ریزان آموزشی با استفاده از تجارب کشورهای پیشرو در این زمینه، در پی چاره‌جویی و رفع موانع و نارسایی‌های آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران برآیند.

آموزش تطبیقی عمری کوتاهتر از دویست سال دارد. با پیدایش ساختار تعلیم و تربیت ملی در اروپای قرن نوزدهم، مربیان به قصد بررسی شیوه‌های تعلیم و تربیت در سایر کشورها و یافتن روش‌هایی که بتوانند برای کشورشان اقتباس کنند به دیگر نقاط جهان سفر کردند. در قرن بیستم بتدریج آموزش تطبیقی یا مقایسه‌ای، تخصصی مجزا فرض شد و افراد بیشتری را به خود جلب کرد. تاسیس مجامعه علمی و حرفه‌ای این رشته در سال 1956 و در آمریکا آغاز شد و به دیگر نقاط جهان سرایت کرد. نتایج تحقیقات آموزش تطبیقی مورد توجه و استفاده برنامه‌ریزان آموزشی، مشاوران، متخصصان و محققان دانشگاهی قرار گرفت.
حرفه کتابداری در بعد جهانی در مواجهه با فناوری جدید و تغییر شکل منابع اطلاعاتی تحول یافت. محیط‌های علمی متأثر از رسانه‌های ارتباطی الکترونیکی و تسهیل ارتباطات علمی بین متخصصات، دگرگون شد و این تغییرات بر نظام آموزش عالی در کل و آموزش کتابداری بخصوص، اثر گذاشت. شناخت میزان تأثیر این تحول بر آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران و هماهنگی آن با نیازهای حرفه‌ای و علمی این رشته، نکته‌ای است که ذهن بسیاری از متخصصان را به خود مشغول داشته است. این بررسی تطبیقی در پی آن است که با نشان دادن نقاط قوت و ضعف آموزش این رشته در سه کشور انگلستان، امریکا و هند و مقایسه آنها با ایران، نظر دست‌اندرکاران و برنامه‌ریزان آموزشی را به تحولاتی جلب کند که در سال‌های اخیر در آموزش عالی کشورهایی که پایگاه رشد و توسعه کتابداری جدید محسوب می‌شوند رخ داده است.
 

انگلستان

اولین دوره دانشگاهی کتابداری انگلستان در سال 1902 دایر شد. انجمن کتابداران (LA) تا سال 1977 عهده‌دار تعیین ریز برنامهء درسی و برگزاری امتحانات کتابداری بود. از این تاریخ به بعد، انجمن کتابداران مسئولیت یافت که تنها چارچوب کلی یا بدنهء دانش حرفه‌ای را تعیین کند و دوره‌ها را بدون آن که وارد جزئیات برنامه درسی شود، بررسی و تأیید یا رد نماید. از سال 1922 پلی‌تکنیک‌های انگلستان به دانشگاه تبدیل شدند واز این سال کلیه مدارس و گروههای کتابداری در موقعیت دانشگاهی قرار گرفتند. با رواج ساختار تجمع واحدی(1)، انعطاف کلی در برنامه درسی فراهم مد و به دانشجو این امکان داده شد تا بعد از گذراندن چند واحد که هستهء اصلی تحصیلات کتابداری و اطلاع‌رسانی به شمار می‌آیند، موضوع تحصیل خود را بر مبنای علائق، توانایی‌ها و انتظاراتش انتخاب کند (21).
در حال حاضر 16 دانشگاه دارای مدرس/گروه مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی هستند و دوره‌های تحصیلات تکمیلی برگزار می‌کنند. هر سال بین 800 تا 1000 دانشجو در سطوح مختلف از این دانشگاه‌ها فارغ‌التحصیل می‌شوند. دانشگاهها در تعیین شرایط پذیرش دانشجو، ارزشیابی تحصیلی، تعداد واحدهای مورد نیاز برای اخذ مدرک، برنامه‌ریزی درسی، و مانند آنها مستقل عمل می‌کنند. در پذیرش دانشجو، سابقه و تجربهء کاری اهمیت خاصی دارد و در مواردی جایگزین مدرک تحصیلی می‌شود. حداقل مدت برای اخذ دیپلم تحصیلات تکمیلی 9 ماه، کارشناسی ارشد 12 ماه و دکترا 24 ماه است. برنامه درسی به سمت تخصصی شدن پیش می‌رود و گرایش‌هایی مانند فناوری اطلاعات، مدیریت اطلاعات، اطلاعات تجاری، اطلاعات بهداشتی، مهارت‌های ارتباطی و رفتار کاربران در برنامهء درسی پدیدار شده‌اند (16). استفاده از بورس با وام تحصیلی برای دانشجویان بومی امکانپذیر است. نکتهء قابل توجه این که در انگلستان، دوره‌های کارشناسی بسیار رایح است و بخش عمدهء کتابداران مورد نیاز بازار حرفه‌ای را تأمین می‌کند. موارد بارز در ویژگی‌های تحصیلات تکمیلی مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی در انگلستان عبارت‌اند از:
1- تنوع دوره‌ها: در برنامهء تحصیلات تکمیلی گروهها، دوره‌هایی با عنوان‌های متفاوت دیده می‌شوند، از جمله: کتابداری فناوری اطلاعات کتابداری و اطلاع‌رسانی مدیریت فناوری اطلاعات اطلاع‌رسانی نظام‌های اطلاعاتی آرشیو و مدیریت رکوردها اطلاعات بهداشتی کتابداری، آرشیو و اطلاع‌رسانی مدیریت اطلاعات بهداشتی مدیرت کتابخانه و اطلاعات مدیریت اطلاعات مدیریت اطلاعات دارویی نظام‌ها و خدمات اطلاعاتی در مراقبت‌های بهداشتی
2- تعدد مقاطع تحصیلی: هر فرد براساس توان و وقت و مقدورات خود می‌تواند از برنامه‌های تحصیلات تکمیلی بهره‌مند شود. این بهره ممکن است در حد گواهینامهء دیپلم تحصیلات تکمیلی، کارشناسی ارشد، ام‌فیل(2) یا دکترا باشد.
3- سهولت و انعطاف‌پذیری آموزش عالی: برای آن که کلیه افرادی که مایل به ادامه تحصیلی یا روزآمد کردن اطلاعاتشان هستند امکان شرکت در دوره‌های آموزش عالی را داشته باشند، دوره‌ها عموماً به دو صورت تمام وقت و پاره وقت ارائه می‌شوند و تغییر از هر یک به دیگری براحتی صورت می‌گیرد. حتی تغییر از دوره کارشناسی ارشد به دکترا نیز آسان است و دانشجوی دوره کارشناسی در 12 ماه اول دوره حق دارد برای تبدیل وضعیت تحصیلی خود به دکترا درخواست بدهد. به علاوه، ساختار تجمع واحدی این امکان را به کارکنان کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی داده است که با انتخاب درس یا دروس موردنظر خود به رفع کاستی‌ها، افزایش دانش تخصصی و بهره‌گیری از مباحث مورد علاقه‌شان بپردازند. برای این گونه افراد، داشتن مدرک تحصیلات دانشگاهی از شرایط الزامی ورود نیست و از این داوطلبان ممکن است امتحان صلاحیت عمومی به عمل آید. نظام تجمع واحدی امکان انتخاب دروس از دانشکده‌ها و حتی دانشگاههای مختلف و نقل و انتقال بین دانشگاهی دانشجو را فراهم می‌آورد.
از دیگر امکانات این نظام، برگزاری بعضی از دوره‌های تحصیلات تکمیلی به صورت آموزش از راه دور است. تعدادی از دانشگاهها به تخصیص بودجه و امکانات و تهیه مواد آموزشی مناسب آن مبادرت کرده‌اند که از جمله می‌توان دانشگاه »ویلز« و دانشگاه »شفیلد« را نام برد. استفاده از فناوری رایانه و توسعه شبکه‌های جهانی، اثربخشی آموزش از راه دور را بالا برده است. از دیگر تسهیلات در نظام آموزش عالی مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی انگلستان، آن است که افراد واجد شرایط بدون داشتن مدرک دانشگاهی قبلی می‌توانند به دوره‌های تحصیلات تکمیلی راه یابند و ارزیابی صلاحیت متقاضی با دانشگاه است.
4- روزآمد بودن برنامهء درسی: دانشگاهها تلاش می‌کنند خود را با روز و بازار کار هماهنگ کنند و از این رو، برنامه‌های درسی بطور مستمر، ارزیابی و بازنگری می‌شوند. به علاوه هر پنج سال یک بار، بوسیله انجمن کتابداران و موسسه متخصصان اطلاع‌رسانی مورد بررسی و اعتبارسنجی قرار می‌گیرند.
5- استقلال دانشگاه‌ها: بررسی اطلاعات اعلام شده از طرف دانشگاههای مختلف-چه در بروشورهای رسمی و چه در سایت رایانه‌ای آن‌ها-گوناگونی شرایط پذیرش دانشجو، ارزشیابی تحصیلی، برنامه‌های درسی و مدت دوره‌ها را نشان می‌دهد (29، 32، 35، 38). این مطلب گواهی می‌دهد که دانشگاهها در اتخاذ تصمیمات و تعیین ملاک‌ها و ضوابط تحصیلی، مستقل عمل می‌کنند.
6- تأکید بر پژوهش: در برنامه آموزشی دانشگاهها به امر پژوهش توجه کافی شده است و ارزشیابی دانشجو عمدتاً براساس نوشته‌ها و پروژه‌های طول دوره صورت می‌گیرد. اساس ارزیابی دانشجو و اخذ مدرک در سطح ام.فیل و دکتری بر پژوهش اصیل قرار دارد.
از نکاتی که اشاره به آن ضرورت دارد تأثیر انجمن‌های تخصصی است. چندین انجمن تخصصی معتبر در زمینه‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی و آرشیو در انگلستان فعالیت دارند که از آن جمله می‌توان »انجمن کتابداران« (LA)، »انجمن آموزش و پژوهش اطلاع‌رسانی و کتابداری انگلستان« (BAILER)، »انجمن کتابخانه‌های تخصصی و دفاتر اطلاع‌رسانی« (Aslib)، »موسسه متخصصان اطلاع‌رسانی« (IIS)، »جامعه آرشیوگران«، و»جامعه مدیریت رکوردها« را نام برد. اگرچه این انجمن‌ها برنامه‌های درسی دوره‌های آموزشی را طراحی یا تعیین نمی‌کنند، ولی در تحول آنها نقش بسزایی دارند. پذیرفته شدن دانش‌آموختگان در این انجمن‌ها، امتیازی‌حرفه‌ای محسوب می‌شود.»انجمن کتابداران« تا دههء هفتاد با تعیین برنامهء درسی و برگزاری امتحانات در سطح ملی به حفظ یکپارچگی در این رشته اقدام می‌کرد. ولی در حال حاضر این امر منتفی است و برنامه‌های آموزشی با تغییرات گسترش‌هایی که سازمان‌های مختلف داده‌اند، دگرگون شده. »انجمن آموزش و پژوهش اطلاع‌رسانی و کتابداری انگلستان« رویکرد متفاوت به پیشرفت دوره‌ها و برنامه‌های درسی را تقویت کرده است (16).
 

آمریکا

نخستین دوره دانشگاهی کتابداری بر اثر مساعی »ملویل دیویی« در سال در دانشگاه کلمبیا تأسیس شد. پس از آن که تلاش‌های دیویی نتیجه بخشید، دیگر دانشگاهها مبادرت به ایجاد دوره کتابداری نمودند، به طوری که در سال 1915 که »انجمن مدارس کتابداری امریکا« (AALS) تشکیل شد ده عضو سازمانی داشت. در سال 1925 هیئت آموزش »انجمن کتابداران امریکا« (ALA) به منظور بررسی، اعتبارسنجی و تأیید دوره‌های دانشگاهی تشکیل گردید. اولین درسی که در ارتباط با اطلاع‌رسانی در مدارس کتابداری تدریس شد در سال 1950 در دانشگاه »وسترن ریزرو« و توسط »هلن فوک« بود. پنج سال بعد »آلن کنت« و »جیمز پری« درس بازیابی اطلاعات را در همین دانشگاه تدریس کردند. از آن پس، گنجاندن مباحث اطلاع‌رسانی در برنامه درسی مدارس کتابداری رواج یافت (24). در دههء 1980 دانشگاهها با بحران اقتصادی مواجه شدند و این امر سبب گردید در طی ده سال، دوازده مدرسهء کتابداری تعطیل شوند.
در سال‌های اخیر گروه‌های کتابداری جایگاه محکمی یافته‌اند و عموماً به صورت مدارس و کالج‌های مستقلی در ساختار سازمانی دانشگاهها درآمده‌اند و از امکانات خوبی برخوردارند. »انجمن کتابداران امریکا« ارگان رسمی تأیید و اعتباردهی دوره‌های تحصیلات تکمیلی کتابداری و اطلاع‌رسانی است. سطح تحصیلی مورد قبول انجمن، تحصیلات تکمیلی است. در حال حاضر این دوره‌ها در 45 دانشگاه، 3 کالج و یک موسسه آموزش عالی دایرند. 24 دانشگاه دوره دکتری دارند و در اغلب مدارس علوم/مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی، برنامه‌های آموزش از راه دور و آموزش مستمر ارائه می‌شود (28). هر سال در حدود 3800 نفر در سطوح مختلف کارشناسی ارشد، تخصصی، پیشرفته و دکتری فارغ‌التحصیل می‌شوند و انجمن‌های مختلف حرفه‌ای و تخصصی نیز به طور گسترده فعالیت می‌کنند.
از زمانی که »ملویل دیویی« آموزش کتابداری جدید را در دانشگاه کلمبیا بنا نهاد در حدود یکصد و بیست سال می‌گذرد. در این مدت مدارس کتابداری امریکا فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشتند، ولی همواره پیشگام این رشته بودند. پس از رواج رایانه و پیدایش و گسترش مباحث اطلاع‌رسانی در برنامه درسی کتابداری، که موجب تغییرات بنیادی در ساختار سازمانی مدارس، برنامه درسی، مواد و تجهیزات آموزشی گردید، توجه جهان به پیشرفت‌ها و تجارب آموزشی آمریکا بیش‌تر شد و حتی الگوی بسیاری از کشورها قرار گرفت. بتدریج بر تعداد دانشجویان خارجی در مدارس کتابداری امریکا افزوده شد، به طوری که در پایان دههء هشتاد، یک چهارم کل دانشجویان مدارس معتبر کتابداری و اطلاع‌رسانی آمریکا را تشکیل می‌دادند.
ویژگی‌های برنامه‌های آموزشی تحصیلات تکمیلی کتابداری و اطلاع‌رسانی آمریکا را شاید بتوان چنین ذکر کرد:
1- بهره‌گیری از فناوری پیشرفته: یکی از ویژگیهای بارز نظام آموزشی آمریکا استفادهء موثر از فناوری آموزشی و فناوری رایانه است. این امر از عوامل موثر یادگیری بویژه در رشته‌های حرفه‌ای محسوب می‌شود.
2-آموزش آمریکامدار: هدف دوره‌های تحصیلات تکمیلی کتابداری و اطلاع‌رسانی آمریکا آماده کردن دانشجو برای پذیرش مسئولیت در محیط‌های حرفه‌ای و دانشگاهی آمریکا است. از این رو پاسخگوی نیازهای گستردهء جوامع مختلف، بویژه کشورهای درحال توسعه نیست (26).
3- تأکید بر پژوهش و کار عملی: از دیگر نکات مثبت آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی آمریکا تأکید بر پژوهش، حل مسئله و مهارت‌آموزی است.
4- توجه به آموزش مستمر: از آن جا که تغییر و تحول در علوم/مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی بسیار سریع صورت می‌گیرد، دانشگاه‌ها به منظور روزآمد کردن دانش و مهارتهای دانش‌آموختگان و شاغلین و استفاده موثرتر جامعه از نیروهای موجود، برنامه‌های منظم و متنوع آموزش مستمر ارائه می‌دهند که به صورت آموزش از راه دور، دوره‌های تابستانی، شبانه و پایان هفته و در سطوح مختلف برنامه‌ریزی شده است (30، 31، 36، 37).
5- فعالیت گستردهء انجمن‌های تخصصی و حرفه‌ای: انواع انجمن‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی در سطوح ملی و منطقه‌ای در زمینه‌های موضوعی (مانند پزشکی، حقوق، موسیقی، الهیات)، در زمینه‌های اختصاصی (اطلاع‌رسانی، کتابخانه‌های تخصصی، تحقیقاتی، آموزشگاهی، ...) فعالیت دارند و بعضی از آنها مانند »انجمن کتابخانه‌های تخصصی« (SLA)، »جامعه اطلاع‌رسانی آمریکا« (ASIS)، »انجمن مدارس کتابداری آمریکا« (AALS) و »انجمن کتابداران آمریکا« (ALA) از اعتبار علمی و حرفه‌ای برخوردارند.
6- استقلال دانشگاهها: به رغم آن که »انجمن کتابداران«، (ALA) ارگان رسمی تأیید و اعتبارسنجی دوره‌های آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی آمریکا است، دانشگاهها در مورد آیین‌نامه‌ها و مقررات، برنامه‌ریزی‌آموزشی و غیره‌مستقل عمل می‌کنند و تا زمانی که از استانداردهای»انجمن کتابداران آمریکا« تنزل نکرده باشند معتبر و تأیید شده محسوب می‌شوند.
7-تخصصی شدن رشته‌های تحصیلی و گرایش به سمت زمینه‌های موضوعی: پس از پیدایش تخصص‌هایی مانند فناوری اطلاعات، مدیریت اطلاعات، تحلیل نظام‌ها، اطلاعات بهداشتی، اطلاعات تجاری، ... که زمینه‌های علوم و فناوری اطلاعات محسوب می‌شوند، در سال‌های اخیر کارشناسی ارشد توأم یا دوگانه کتابداری و اطلاع‌رسانی با یکی از رشته‌های موضوعی مانند ادبیات، موسیقی، هنر، تاریخ، شیمی، و غیره رواج یافته و مدارس کتابداری با همکاری دیگر گروهها و دانشکده‌ها به برنامه‌ریزی و ارائه این گونه برنامه‌ها پرداخته‌اند (28).
8-توانمندی مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی: کلیه اطلاعات از نخستین گام و درخواست پذیرش تا آخرین مرحله و دریافت مدرک و کاریابی از طریق دانشگاه به صورت مبسوط و با ذکر جزئیات مشخص شده است؛ حتی فهرستی از پرسش‌هایی که عموماً برای متقاضیان مطرح می‌شود و پاسخ‌های آنها ارائه می‌گردد. دانشجو کاملاً در جریان مقررات و آیین‌نامه‌های آموزشی قرار می‌گیرد و می‌تواند هر قدم را هشیارانه و حسابشده بردارد.
 

هند

نخستین دورهء تمام وقت دانشگاهی که به اخذ مدرک دیپلم تحصیلات تکمیلی منجر می‌شد با مساعی »رانگاناتان« در سال 1937 در دانشگاه »مدرس« تشکیل شد. در زمان استقلال هند در سال 1947، دوره‌های دیپلم و کتابداری در 5 دانشگاه دایر بود. دکتر »رانگاناتان« نخستین دوره کارشناسی ارشد را در سال 1948 و دوره دکتری را در سال 1950 در دانشگاه دهلی تاسیس کرد. افزایش سریع و بی‌رویهء دوره‌های آموزشی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، مسایل و مشکلاتی را به همراه داشته است. در حال حاضر دوره کارشناسی ارشد در 67 دانشگاه، دوره ام.فیل در 11 دانشگاه و دورهء دکتری در 32 دانشگاه دایر است(3). اغلب گروهها در دانشکده‌های هنر قرار دارند و از نظر تجهیزات، منابع و ساختمان با مشکل مواجه‌اند. دانشگاه‌ها در کلیه امور مستقل عمل می‌کنند. هیچ سازمانی در سطح ملی مسئول بررسی، تأیید و اعتباردهی دوره‌ها نیست. علاوه بر دانشگاهها، دو مرکز نیز دوره‌های معادل کارشناسی ارشد دایر کرده‌اند. هر سال مجموعاً در حدود 850 نفر از دوره‌های مختلف تحصیلات تکمیلی کتابداری و اطلاع‌رسانی هند فارغ‌التحصیل می‌شوند و بین سطح آموزش گروهها و توان فارغ‌التحصیلان تفاوت زیادی وجود دارد.
با آن که اغلب گروهها از مدرسان تمام وقت بهره می‌گیرند، ولی هنوز هستند گروههایی که به طور موقت یا دائمی از کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی برای ادارهء دوره یا تدریس دوره استفاده می‌کنند (20). تعداد منابع درسی با ارزش که به وسیلهء هندی‌ها نوشته شده باشد اندک است و دانشجویان بیش‌تر از منابع درسی که در انگلستان و امریکا تهیه شده استفاده می‌کنند (23).
آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی هند از کارشناسی آغاز می‌شود که مدت آن یکسال است و شرایط ورود به آن داشتن مدرک کارشناسی در یکی از رشته‌های علوم، علوم انسانی یا هنر است. مدت دورهء دیپلم تحصیلات تکمیلی و کارشناسی ارشد یک سال، معادل کارشناسی ارشد 2 سال و دکتری 2 تا 4 است.
افزایس سریع تعداد گروههای آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی تاثیر معکوس بر کیفیت آموزش داشته است. بسیاری از دست‌اندرکاران معتقدند بهتر است به جای دوره‌های یکسالهء کارشناسی ارشد و کارشناسی، دوره‌ای به مدت 2 تا 3 سال در سطح کارشناسی ارشد به نحوی طراحی و برنامه‌ریزی شود که در طی آن، فارغ‌التحصیلات رشته‌های مختلف بخوبی برای بازار کار آماده شوند (11).
برای تعیین لزوم یا عدم لزوم تأسیس یا گسترش گروههای آموزشی براساس نیازهای متفاوت بازار کار، وجود سیاست ملی ضرورت دارد و می‌تواند از رشد بی‌رویهء دوره‌های آموزشی این حرفه جلوگیری کند.
ویژگی‌های آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی هند را می‌توان چنین ذکر کرد:
1- استقلال دانشگاهها: دانشگاهها در فعالیت‌های مختلف مانند پذیرش دانشجو، انتخاب استاد، تهیهء برنامه درسی، نحوهء ارزشیابی تحصیلی و غیره مستقل عمل می‌کنند و سازمان‌هایی مانند »کمیسیون اعتبارات دانشگاهی« (یو.جی.سی.) تنها نقش پیشنهاددهنده را دارند.
2- اختلاف سطح آموزش و امکانات گروهها: اگرچه اغلب گروههای آموزشی از جهت کادر آموزشی، منابع مالی، تجهیزات، کتابخانهء تخصصی و ساختمان در وضع نامناسبی قرار دارند، معدودی از دانشگاهها از موقعیت بهتری برخوردارند و دانشجویان این دانشگاهها بهتر جذب بازار کار می‌شوند.
3- نبود مرکز ملی تأیید و اعتباردهی: اگرچه »کمیتهء بررسی کمیسیون اعتبارات دانشگاهی« معیارها و استانداردهای آموزشی را تعیین می‌کند و برنامهء پیشنهادی را ارائه می‌دهد، ولی هیچ نهاد ملی نظارت بر اجرای آنها را عهده‌دار نیست و هیچگونه کنترلی وجود ندارد.
4- رشد بی‌رویه: در دههء گذشته دانشگاههای هند در ایجاد و گسترش دوره‌های آموزشی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی شتاب بیموردی به خرج دادند و بدون آن که زیربنای لازم را فراهم آورند نسبت به تشکیل دوره‌های جدید یا افزایش دانشجو اقدام کردند، بطوری که تعداد دوره‌های کارشناسی ارشد در طی این دهه از 38 به 67 افزایش یافت.
5- نبود سیاست ملی: یکی از مشکلات آموزش علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی در هند، نبودن نهاد و سازمانی برای برآورد نیروی متخصص مورد نیاز بازار کار در سطوح مختلف، و سیاستگذاری و برنامه‌ریزی در آموزش این رشته است. در نتیجه تعداد فارغ‌التحصیلان این رشته بسیار بیش از نیازهای بازار کار است و این امر سبب عدم اشتغال فارغ‌التحصیلان این رشته یا اشتغال آنان در سطوح پایین‌تر از سطح تحصیلی خود می‌شود.
 

ایران

از عمر آموزش دانشگاهی کتابداری جدید در ایران حدود سی و سه سال می‌گذرد. نگاهی به گذشته نشان می‌دهد که این آموزش دانشگاهی 3 دورهء متفاوت را تجربه کرده است. در دورهء نخست (از سال 1345 تا 1357) کتابداری جدید با استفاده از توان علمی و تجربه مدرسین خارجی در ایران معرفی شد و با استقبال دانشگاههای مختلف روبرو گردید. نخستین گروه کتابداری در سال 1345 در دانشکدهء علوم تربیتی دانشگاه تهران دایر شد و به آموزش دانشجویان کارشناسی ارشد پرداخت (10). گروههای دیگر که پس از آن تشکیل شدند، به پیروی از الگوی نخست در دانشکده‌های علوم تربتی یا علوم انسانی قرار گرفتند. پس از دانشگاه تهران، دانشگاه تبریز اقدام به تاسیس دوره کارشناسی ارشد کرد، ولی به دلیل نارسایی‌ها، پس از برگزاری یک دوره، به کارشناسی تبدیل گردید. در فاصله سال‌های 53 تا 57 چهار دانشگاه شیراز، علوم پزشکی ایران، اهواز، و الزهرای فعلی به ترتیب مبادرت به تشکیل دوره کارشناسی ارشد نمودند (17).
از دورهء دوم-از سال 1358 تا 1367-باید به عنوان دوران تعارضات سیاسی، نابسامانی دانشگاهها، انجام انقلاب فرهنگی، وقوع جنگ ایران و عراق و از دست دادن بسیاری از نیروهای متخصص نام برد. در این سال‌ها، گروههای کتابداری نیز مانند سایر گروههای علوم انسانی و اجتماعی با مسایل عدیده‌ای دست به گریبان بودند. تحصیلات تکمیلی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران محدود به 2 گروه دانشگاه تهران و دانشگاه علوم پزشکی ایران شد. دورهء سوم که از سال1367 یعنی پس از اتمام جنگ آغاز شد، دورهء حیات مجدد این رشته است.دانشگاههای شیراز و اهواز، دوره کارشناسی ارشد را که از زمان انقلاب فرهنگی تعصیل شده بود بازگشایی کردند. گروههای کتابداری در دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه مشهد تشکیل شدند.
دانشگاهها با اعزام بخشی از کادر آموزشی خود به خارج از کشور برای شرکت در دوره‌های دکترا، کوشیدند با آموزش نیروهای موجود به جبران متخصصانی که در طی ده سال اول انقلاب از دست داده بودند بپردازند. در این شروه مجدد، طبعاً آموزش کتابداری ایران با مسایل و مشکلات متعددی مواجه شد که بخش قابل توجهی از آن در بین تمامی رشته‌های دانشگاهی، مشترک است و برخاسته از نظام آموزشی و اداری ما می‌باشد. بخشی دیگر، خاص این دانش بین رشته‌ای است، دانش و حرفه‌ای که رابطه نزدیک با رایانه، ارتباطات، زبانشناسی و اصطلاحشناسی پیدا می‌کند و باید بتواند در زمینه‌ای وسیع‌تر رشد یابد و با تمامی رشته‌های دانشگاهی ارتباط دشته باشد؛ ولی متاسفانه چنین نیست.
تا پیش از انقلاب فرهنگی، گروهها از استقلال نسبی برخوردار بودند. پس از آن، نظام متمرکز در برنامه‌ریزی آموزشی اعمال شد و گروهها در گزینش دانشجو، برنامه‌ریزی درسی، تعیین سرفصل دروس، گزینش استاد و تعیین ضوابط و معیارهای آموزشی تابع وزارت فرهنگ و آموزش عالی گردیدند (18). در حال حاضر 6 دانشگاه سراسری و دانشگاه آزاد دارای دوره‌های تحصیلات تکمیلی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی هستند. نخستین بار دانشگاه آزاد مبادرت به تشکیل دوره دکترا نمود. پس از آن دانشگاه علوم پزشکی دوره دکترای مدیریت اطلاعات بهداشتی-درمانی را در سال 1377، و دانشگاه شیراز و دانشگاه مشهد دوره مشترک خود را در سال 1378 تاسیس کردند. مدت دوره کارشناسی ارشد حداقل 2 سال و دوره دکترا 3 تا 5/4 سال است. هر سال در حدود 70 نفر از دوره‌های تحصیلات تکمیلی فارغ‌التحصیل می‌شوند.
طبق گزارشات سازمان برنامه و بودجه، میزان بیکاری برای فارغ‌التحصیلان دوره‌های تحصیلات تکمیلی کتابداری و اطلاع‌رسانی در حد صفر است. با این وجود بررسی‌ای انجام شده نشان می‌دهد که این فارغ‌التحصیلان از شان و منزلت حرفه‌ای مناسب برخوردار نیستند و عمدتاً در رویارویی با دنیای متحول کتابداری و اطلاع‌رسانی امروز با مشکل مواجه‌اند. ضروری است برنامه آموزشی این رشته با همفکری صاحبنظران و متخصصان، مورد تجدیدنظر کامل قرار گیرد. از ویژگی‌های آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران باید به موارد زیر اشاره کرد:
1- تمرکز: نظام آموزش عالی ایران پس از انقلاب فرهنگی به صورت متمرکز درآمد و گروههای آموزشی استقلال نسبی خود را از دست دادند. گزینش دانشجو و استاد، طراحی برنامه درسی و تعیین سرفصل دروس، انتخاب منابع درسی و غیره به صورت متمرکز و براساس مصوبات، آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های وزارت فرهنگ و آموزش عالی انجام گرفت. طبعاً در چنین نظامی، گروههای تخصصی توان و جرات ابتکار عمل را از دست می‌دهند و امکان رقابت سالم و سازنده فراهم نمی‌آید.
2- انعطاف‌پذیری: نظام آموزش عالی ما هیچ گونه نرمش و انعطافی در مقابل جریان‌های تازه ندارد. در زمانی که در دانشگاههای معتبر جهان، برنامه درسی در هر نیمسال مورد ارزیابی و تجدیدنظر قرار می‌گیرد و براساس نیازهای روز تغییر می‌یابد، برای پذیرش افراد مستعد و باتجربه-حتی بدون مدرک دانشگاهی- راه‌حل‌ها و راهکارهایی در نظر گرفته می‌شود، آموزش پاره وقت و آموزش از راه دور با استفاده از فناوری اطلاعات در کنار نظام معمول آموزشی رشد می‌کند، نظام ما همچنان سخت و انعطاف‌پذیر باقی مانده و هیچ گونه نرمشی در مقابل علایق و استعدادها، فرصت‌ها و امکانات افراد، نیازهای بازار و غیره نشان نمی‌دهد.
3-وابستگی به علوم انسانی: کلیه گروههای کتابداران ایران-بجز اطلاع‌رسانی پزشکی-در دانشکده‌های علوم تربیتی و علوم انسانی قرار دارند و طبعاً در همان چارچوب می‌توانند فعالیت کنند. حال آن که کتابداری و اطلاع‌رسانی در دنیای امروز، دانشی مستقل است که با کلیه رشته‌های دانش بشری ارتباط دارد؛ اگرچه این علم جدید رابطه نزدیک‌تری با رشته‌های رایانه، ارتباطات و زبانشناسی پیدا کرده است.
4- متحدالشکل بودن: در عصری که رشته‌های دانشگاهی در دانشگاههای معتبر جهان به سمت تخصصی شدن پیش می‌روند و رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی خود تخصصهایی مانند مدیریت اطلاعات، فناوری اطلاعات، اطلاع‌رسانی تجاری، اطلاع‌رسانی شیمی و غیره پیدا کرده، برنامهء آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی ما یکسان و متحدالشکل در تمام ایران اجرا می‌شود و تنها استثنای آن، کتابداری پزشکی است. گرایشهای چهارگانهء کتابخانه‌های عمومی، کتابخانه‌های آموزشگاهی، کتابخانه‌های دانشگاهی و اطلاع‌رسانی که برای دوره‌های کارشناسی ارشد پیش‌بینی شده، به هیچ وجه نمی‌توانند پاسخگوی نیازهای روز کشور باشد.
5-ایستایی برنامه درسی: نگاهی به برنامه درسی مصوب شورای عالی برنامه‌ریزی و سرفصل‌های آن و مقایسه آن با برنامه درسی دانشگاههای معتبر جهان صدق این گفتار را نشان می‌دهد. نظری اجمالی به منابع درسی تعیین شده در دوره کارشناسی ارشد نمایانگر آن است که از تاریخ انتشار کلیهء منابع، بیش از 16 سال می‌گذرد (7 و 8). متخصصان این رشته بخوبی واقفند که میزان تغییر و دگرگونی در این مدت در رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی تا چه میزان بوده است.
6-ضعف امکانات آزمایشگاهی و کارگاهی: همان گونه که میکروسکپ، ابزار کار دانشجوی رشتهء علوم آزمایشگاهی است، منابع اطلاعاتی و سخت‌افزار و نرم‌افزار رایانه از لوازم تحصیل در رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی محسوب می‌شود. متأسفانه به دلیل مشکلات اقتصادی، وابستگی این رشته به دانشکده‌های علوم تربیتی و علوم انسانی، و عدم شناخت برنامه‌ریزان از دامنهء این دانش جدید، گروههای کتابداری و اطلاع‌رسانی دچار فقر تجهیزات آزمایشگاهی و کارگاهی هستند. علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی نیازمند آموزش نظری و مهارت‌آموزی است و باید نسبت بین این دو جنبه از آموزش رعایت شود. نمی‌توان مباحث عملی را به صورت نظری تدریس کرد و انتظار داشت فارغ‌التحصیلانی کارآمد وارد بازار کار شوند. برای آن که دانشجویان بتوانند تسلط لازم را کسب کنند ضرورت دارد تجهیزات و ابزار مورد نیاز، به اندازهء کافی در اختیار آنان قرار گیرد (1).
7-نبود نظارت و ارزیابی صحیح بر عملکرد گروههای آموزشی: گروههای آموزشی براساس معیارها و ضوابطی که شورای عالی برنامه‌ریزی تعیین کرده به وجود می‌آیند، برنامه مصوب را اجرا می‌کنند و مطالعه منابع درسی تعیین شده را به دانشجویان توصیه می‌کنند. اما آیا این منابع به تعداد لازم در کتابخانه دانشکده وجود دارد و در اختیار دانشجو قرار می‌گیرد؟ آیا برنامه مصوب، هر چه که هست، در سطح خوبی اجرا می‌شود؟ آیا گروهها از کارآیی علمی خوبی برخوردارند؟ آیا صرفاً وجود چند استادیار در گروه نشان‌دهنده توان علمی و تخصصی آن گروه است؟ برای پاسخ به این گونه پرسش‌ها لازم است هر چند سال یک بار، عملکرد و امکانات گروههای آموزشی مورد ارزیابی و اعتبارسنجی قرار گیرد.
8- کم‌توجهی به پژوهش: با وجود تأکید سال‌های اخیر، هنوز پژوهش نتوانسته است منزلت خود را در محیط‌های دانشگاهی کسب کند و از ارکان آموزش به حساب آید. دانشجویان در کار پژوهش با مشکلات مختلفی مانند نداشتن تجربه و دانش کافی در زمینه روشهای تحقیق و چگونگی تهیه پرسشنامهء مناسب، عدم شناخت ابزار تحقیق و چگونگی دستیابی به منابع، و بی‌بهره بودن از کتابخانه‌های غنی و مجهز مواجه هستند. نظری به رساله‌ها که در واقع پژوهش ضروری پایان دوره محسوب می‌شوند، نشان می‌دهد تحقیق ارزنده در بین آنها اندک است. بسیاری از پایان‌نامه‌ها صرفاً به منظور رفع تکلیف تهیه شده‌اند و تعدادی از آنها ارتباط چندانی با دامنه این رشته ندارند.
کادر آموزشی نیز به دلیل کمبود وقت، مشکلات اقتصادی، فراهم نبودن ابزار تحقیق، و تأکید نظام ارزیابی و ترفیع بر کمیت‌ها، نه خود فرصت چندانی برای پژوهش اصیل دارد و نه می‌تواند برای بررسی، ارزیابی و هدایت کارهای پژوهشی دانشجویان، نیرو و وقت چندانی صرف کند. برای آن که پژوهش‌های دانشجویی از تنوع و دامنه تخصصی وسیع‌تری برخوردار گردند، لازم است از دایره محدود گروههای آموزشی فراتر روند و دانشجویان از توان علمی و تجربه متخصصان خارج از گروههای آموزشی بهره گیرند.
9- نبود رابطهء علمی سازمان یافته بین گروههای آموزشی: بین گروههای آموزشی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران و همچنین بین این گروهها با سایر گروههای آموزشی هیچگونه رابطهء علمی سازمان یافته و مستمر وجود ندارد. گروههای مانند جزایری مجزا در دریای آموزش عالی ایران قرار دارند. با توجه به آن که کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشی بین رشته‌ای است، ارتباط بین گروههای آموزشی این رشته با سایر گروهها ضرورت دارد. این ارتباط ممکن است به شکل پذیرش دانشجو برای گذراندن چند واحد درسی، تدریس کادر آموزشی و همکاری در پروژه مشترک صورت گیرد.
10- کمرنگی نقش انجمن‌های حرفه‌ای: یکی از عوامل موثر در ارتقای دانش کتابداری و اطلاع‌رسانی در کشورهایی مانند انگلستان و آمریکا، وجود انجمن‌های تخصصی فعال مانند SLA، ALA، ASLIB، IIS، LA و ASIS است. متأسفانه در ایران انجمن کتابداری عمری کوتاه (1360-1345) داشت و در مدت حیات خود نیز اثر محسوسی بر آموزش دانشگاهی این رشته بر جای نگذاشت. انجمن کتابداران پزشکی نیز که از 1374 شروع به فعالیت نمود، نقشی بسیار کمرنگ دارد. باید در مورد تأسیس مجدد انجمن کتابداران ایران که به کرات درخواست شده است چاره‌اندیشی شود.
 

تحلیل

همانطور که جداول 1 و 2 نشان می‌دهند شباهت‌های زیادی بین آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی در انگلستان و امریکا وجود دارد. انگلستان با کمی فاصله در پشت سر آمریکا حرکت می‌کند. شاید وجه عمدهء تفاوت آنها در این باشد که در انگلستان، مقطع کارشناسی بسیار رایج است و بخش قابل توجهی از نیازهای بازار کار را تأمین می‌کند؛ حال آن که در امریکا مقطع مورد تأیید انجمن کتابداران (ALA)، تحصیلات تکمیلی است.
در مقایسه بین هند و ایران، شباهت‌ها همان مسائل مبتلا به کشورهای درحال توسعه (کمبود منابع، تجهیزات و امکانات، وابستگی به علوم انسانی و هنر، رواج برنامهء درسی سنتی) است، و اگر آنها را کنار بگذاریم، تفاوتها بیشتر از شباهت‌ها است. نخستین دورهء دانشگاهی هند در 67 سال پیش با توجه به الگوی انگلیس توسط »رانگاناتان« دایر گردید؛ ایران در 33 سال پیش، کمک کارشناسان امریکایی دورهء کارشناسی ارشد خود را بنا نهاد. در هند دانشگاهها مستقل عمل می‌کنند؛ حال آن که در ایران، از زمان انقلاب فرهنگی، نظام آموزشی متمرکز شد. در هند تأیید و اعتبارسنجی در سطح ملی وجود ندارد؛ در ایران، دوره‌ها با مجوز وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و براساس معیارهای تعیین شده تشکیل می‌گردند، لذا تایید شده و معتبر محسوب می‌شوند. چون در ابتدا آموزش کتابداری ایران بر مبنای تجارب به دست آمده در امریکا طراحی شد، توجه و تاکید بر دوره‌های کارشناسی ارشد قرار گرفت و به فارغ‌التحصیلان رشته‌های مختلف این حق داده شد که تحصیل در رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی را از مقطع کارشناسی ارشد آغاز کنند؛ حال آن که در هند برای ورود به این حرفه باید با داشتن مدرک کارشناسی از یکی از رشته‌های علوم یا علوم انسانی و هنر، دوره یکساله کارشناسی کتابدای و اطلاع‌رسانی را بگذرانند. در بین گروههای آموزشی هند از جهت امکانات و سطح آموزش اختلاف زیادی وجود دارد؛ در حالی که در ایران چنین اختلاف فاحشی به چشم نمی‌خورد. در هند انجمن‌های متعدد حرفه‌ای و تخصصی کتابداری و اطلاع‌رسانی در سطوح مختلف ملی و منطقه‌ای فعالیت دارند؛ در ایران چنین نیست: انجمن کتابداران عمری کوتاه (حدود 15 سال) داشت و انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی نیز که حدود 5 سال از تاسیس آن می‌گذرد، فعالیت چشمگیری ندارند.
در مقایسه بین ایران و دو کشور پیشگام در این زمینه ابتدا از امریکا شروع می‌کنیم، آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران اگرچه در ابتدا توسط متخصصان آمریکایی بنا نهاده شد و از جهت برنامه درسی، منابع آموزشی، تعداد واحدها و مواردی از این نوع مشابه آن کشور بود، ولی بتدریج فاصله زیادی با آن پیدا کرد، به طوری که در حال حاضر می‌توان گفت هیچ وجه تشابه مشخصی با یکدیگر ندارند و تفاوت زیادی بین آنها مشاهده می‌شود.گروههای کتابداری در دانشگاههای آمریکا به صورت واحدهای مستقلی درآمده‌اند و اختیارات زیادی دارند؛ حال آن که در ایران هنوز در حاشیه گروههای علوم تربیتی یا علوم انسانی، در دانشکده‌های علوم تربیتی یا علوم انسانی قرار گرفته‌اند. برنامهء درسی ایران عمدتاً سنتی است و گرایشها در حد انواع کتابخانه‌ها و مباحثی از اطلاع‌رسانی است؛ در حالی که برنامه درسی آمریکا روزآمد، متنوع و رایانه مدار است و در جهت تخصصهایی مانند فناوری اطلاعات، مدیریت اطلاعات، نظام‌های اطلاعاتی و همچنین گرایشهای موضوعی مثل اطلاعات تجاری، اطلاعات بهداشتی، اطلاعات حقوقی و اطلاعات شیمی پیش می‌رود.

جدول 1- مقایسهء یافته‌های کمی مربوط به آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی در انگلستان، امریکا، هند و ایران
ایران هند آمریکا انگلستان